Nie dajcie sobie tego wmówić
Do niedawna głównym wrogiem reform klimatycznych były korporacje, które przez lata blokowały je dezinformacją i...
Szare klocki, szklane klatki, depresyjne budynki niszczące ludzkiego ducha – krytykom architektury nowoczesnej nie brakuje...
W Polsce trwa uśmiechnięta czystka. A może nawet – kto wie? – aksamitna rabacja… Co prawda nie brak malkontentów,...
Znaczna część zachodniej lewicy tkwi w przeświadczeniu, że trzeba możliwie szybko dogadać się z Rosją. My ciągle powtarzamy, że to niemożliwe,...
Ostatnie protesty rolników budziły skojarzenia z czasami Andrzeja Leppera. To z pewnością największa mobilizacja rolników od czasów wejścia Polski do...
B. Gajdzik, A. Janociński, A. Magiera: Jak się zakłada związek w instytucji kultury?
Tomasz Kozak: Na pohybel wielonarodowym wampirom. Jakiej popkultury potrzebuje lewica
Paweł Jędral: Diuna jak Palestyna
Agnieszka Wiśniewska: Kos. Bohater z podręcznika, który został ziomkiem
Galopujący Major: "1670" - serial, który może odmienić polską telewizję
Jarosław Pietrzak: Napoleon, któremu o nic nie chodziło
Państwo płaci, wierzyciele zarabiają
Dług publiczny to ta część wydatków państwa i instytucji publicznych, która nie ma pokrycia w ich dochodach. Choć zakrawa to na paradoks, dług publiczny nie znika wraz ze wzrostem gospodarczym, co więcej – może wzrastać mimo rozwoju gospodarczego kraju. Unia Europejska, zdając sobie sprawę z tego, że dług publiczny stanowi pewną niechcianą konieczność, zastrzegła, że w poszczególnych państwach członkowskich deficyt budżetowy w danym roku nie powinien przekraczać 3% PKB (deficyt rozumiany jako łączne saldo budżetu centralnego, budżetów regionalnych oraz systemu ubezpieczeń społecznych), a całkowity dług publiczny 60% rocznego PKB.
Państwo i instytucje samorządowe mogą zlikwidować dług publiczny, czerpiąc dochody z dwóch źródeł – z podatków lub z prywatyzacji. Ponieważ podatki dla zamożnych warstw społeczeństwa maleją, można przyjąć, że dług publiczny jest potężną dźwignią ekonomiczną i narzędziem propagandy w celu prywatyzacji gospodarki i poszczególnych dziedzin życia społecznego. W celu likwidacji lub ograniczenia długu publicznego można byłoby jeszcze wykorzystać inflację, ale w warunkach globalizacji, gdy chce się być wiarygodnym partnerem, stanowi ona bardzo ograniczony środek, zwłaszcza że istnieją międzynarodowe ograniczenia w tym względzie. Tak czy owak, inflacja byłaby i tak tylko nadzwyczajnym podatkiem nałożonym głównie na uboższą część społeczeństwa.
Pożyczanie pieniędzy państwu nie jest działalnością filantropijną. To, co dla państwa jest kosztem i stratą, dla wierzycieli jest zyskiem. Obsługa długu publicznego pochłania ogromne sumy w poszczególnych państwach. Np. w Stanach Zjednoczonych dług publiczny przekroczył astronomiczną kwotę 12 bln dol., a koszty jego obsługi wzrosną w najbliższych dziesięciu latach do ok. 700 mld dol. rocznie. Kwota ta, którą rząd USA będzie musiał spłacać, od 2019 r. przewyższy sumę, na jaką składają się roczne wydatki na wojny w Iraku i Afganistanie razem, plus budżety resortów oświaty, energetyki i bezpieczeństwa wewnętrznego łącznie1.
Koszty obsługi długu publicznego w Polsce w 2001 r. pochłonęły 12,1% wydatków budżetu państwa, w 2005 r. – 12%, a w 2007 r. – 10,9%. W 2007 r. obsługa długu publicznego wymagała ponad 27,5 mld zł. Była to druga pozycja po dotacjach dla obowiązkowych ubezpieczeń społecznych (54 mld). Koszty obsługi długu publicznego w 2007 r. były większe niż łączne wydatki na obronę narodową (15,5 mld), ochronę zdrowia (5,5 mld), oświatę i wychowanie (2,3 mld), gospodarkę mieszkaniową (1,7 mld). O skali tych wydatków może świadczyć porównanie ich z wydatkami na pomoc społeczną i pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej (20,5 mld). Według wyliczeń rządowych w roku 2010 koszty obsługi długu publicznego pochłoną 35 mld zł.
Dlaczego i od kogo pożycza państwo?
Powstają pytania: 1) dlaczego państwo pożycza, 2) od kogo pożycza i komu spłaca koszty obsługi zadłużenia?
1) Państwo pożycza dlatego, że nie starcza mu pieniędzy na sfinansowanie jego projektów. Na pytanie, dlaczego mu nie starcza, liberałowie mają prostą odpowiedź – państwo jest za bardzo opiekuńcze i totalitarne. A najlepszym sposobem na wyzwolenie inicjatywy i zagwarantowanie wolności obywateli jest obniżenie im podatków, gdyż oni najlepiej wiedzą, w co inwestować z zyskiem. Po co państwo ma troszczyć się o zdrowie i inne potrzeby obywateli i finansować wydatki na ich zaspokojenie? Wystarczy ludziom dać zarobić, a oni sami zatroszczą się o swoje potrzeby i zdrowie. Odrzucając pomocowy model funkcjonowania ochrony zdrowia, liberałowie powodują, że "zaoszczędzone" środki nie trafiają równomiernie do kieszeni poszczególnych obywateli, lecz w większości trafiają do portfeli zamożnych, a do ubogich prawie wcale. Opieka zdrowotna ubogich obywateli ulega pogorszeniu, a zamożnych poprawia się, co nie przeszkadza im przyłączać się do biadolenia na służbę zdrowia, bo po co mają płacić za coś, co inni mają "za darmo"2. Rządy hołdujące doktrynie neoliberalizmu, obniżając podatki, przyczyniają się do destabilizacji finansów publicznych, powstania trwałego zjawiska długu publicznego, a w konsekwencji do emisji papierów wartościowych i powstania rynków finansowych. Państwo wyrzeka się części swoich dochodów w formie podatków, aby przekazać je do kieszeni warstw uprzywilejowanych i posiadających.
2) Państwo pożycza od instytucji skoncentrowanego kapitału (wielkie banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne) oraz od zamożnych warstw społeczeństwa, które szukają sensownych lokat i odsetek. Pieniądze, których państwo nie uzyskuje w formie podatków, pożycza od zamożnych obywateli na procent od bonów i obligacji. Dług publiczny jest więc wynikiem nadmiernych dochodów części społeczeństwa, których ta część nie potrafi inaczej skonsumować, niż pożyczając państwu na procent. Jego trwanie jest wynikiem woli politycznej społeczeństwa i klasy politycznej.
Co zrobić z długiem publicznym?
W konstytucji Rzeczypospolitej z 1997 r. w rozdziale X "Finanse publiczne" w art. 216 zapisano, że państwowy dług publiczny nie powinien przekroczyć trzech piątych wartości rocznego PKB. Jednocześnie ograniczono rolę Sejmu w kształtowaniu budżetu państwa, pisząc, że Sejm nie może zaproponować większego deficytu budżetowego niż przewidziany w projekcie ustawy budżetowej (art. 220), i przyznając Radzie Ministrów wyłączne prawo do inicjatywy ustawodawczej w kwestii zmiany ustawy budżetowej oraz dawania gwarancji finansowych przez państwo (art. 221).
W Ustawie o finansach publicznych z 2005 r. zapisano, w art. 69, że państwowy dług publiczny nie może przekroczyć 60% wartości rocznego PKB. W rozdziale 3 (z działu 2) zatytułowanym "Procedury ostrożnościowe i sanacyjne" podano progi i konsekwencje ich przekroczenia. Przekroczenie progu 60% skutkowałoby natychmiastowym ograniczeniem procesów inwestycyjnych, m.in. wskutek ograniczonego wykorzystania funduszy z UE. Do tego dochodzi radykalne zmniejszenie popytu wewnętrznego.
W 2010 r. wartość długu przekroczy 50% PKB i według prognoz rządowych do 2012 r. nie przekroczy 55%. Jednak rządowe wyliczenia sprawiają wrażenie, jakby były robione "pod ustawę" i "pod wybory prezydenckie". W latach 2010-2012 relacja długu do PKB jest prognozowana na przedział 54,7%-54,8% (739,1 mld zł – 816,1 mld zł). Sprzeczności w prognozach rozwoju sytuacji ekonomicznej rodzą sprzeczne postawy polityczne. Reakcją jest albo milczenie, albo przygotowywanie się do obrony progów jak niepodległości. Jeszcze inni proponują pakiet reform o bardzo różnym charakterze. Pierwsza propozycja, zakładając pogorszenie się sytuacji, polega na tym, aby zmienić istniejące progi, rozciągnąć je nieco, żeby były mniej restrykcyjne. Np. proponuje się przesunąć działania wymagane przy poziomie 60% na poziom 70% czy nawet 75%. Byłoby to bardziej płynne rozłożenie działań sanacyjnych, zmierzających do redukcji deficytu i długu.
Zdaniem autorów tej propozycji, deficyt nie stanowi zła absolutnego. Zwiększanie deficytu ma być dobrym sposobem na zmniejszenie skali kryzysu i skrócenie czasu wychodzenia z niego. Liberałowie, od lat robiąc ludziom wodę z mózgu, myląc skutki z przyczynami, proponują przygotować i przeforsować "trudne społecznie" rozwiązania ustawowe, skutkujące radykalnym ograniczeniem wydatków publicznych. Utrzymywanie dodatniej dynamiki PKB w okresie obecnego światowego kryzysu, w istotnym stopniu przypisuje się korzystnemu kursowi walutowemu, osłabieniu złotego. Gdyby nie słaby złoty, dynamika PKB byłaby ujemna. Pośrednio korzystamy z efektów zwiększenia deficytów w bogatszych krajach UE. Gdyby w Europie Zachodniej zapanował dogmatyzm, skala spadku polskiego eksportu byłaby jeszcze większa, o innych makroekonomicznych konsekwencjach nie wspominając. Gdyby nie istniały wymienione czynniki – przekroczenie progu 60% byłoby kwestią czasu, i to stosunkowo krótkiego. Polski rynek walutowy jest płytki i wpływ na kurs złotego mają nawet poszczególne banki zachodnie lub pojedyncze większe inwestycje na terenie naszego kraju. Zachodnie instytucje finansowe prowadzą swoją grę, która nie ma się nijak do zamiarów polskiego rządu. Korzyści, jakie udaje się osiągnąć polskiej gospodarce, są w większym stopniu wynikiem zbiegu okoliczności niż świadomych zamiarów rządu.
Sens tych propozycji sanacyjnych jest jeden. Niezależnie od tego, czy zwiększy się deficyt i dług publiczny, czy przyjmie "trudne społecznie" reformy i cięcia budżetowe, skorzystają na tym zamożne i posiadające warstwy naszego społeczeństwa. Ustawa o finansach publicznych broni bowiem jakichś abstrakcyjnych proporcji długu publicznego do PKB, nie wyjaśniając mechanizmu i skutków jego powstania ani nie rozpatrując problemu z punktu widzenia interesów poszczególnych środowisk i warstw, a pozostawiając rządowi pełną swobodę w ich wzbogaceniu lub marginalizacji. Obietnice z kampanii wyborczych zwiększenia wydatków na cele publiczne, na podwyżki dla nauczycieli i lekarzy, emerytów i rencistów czy wsparcia jakiejś branży, skutkują z reguły zwiększonym deficytem, a ten z kolei ponownie uderza w ich interesy i ludzi czerpiących dochody z własnej pracy. Deficyt budżetowy bowiem, wbrew pozorom, prowadzi do zwiększenia różnic między biednymi a bogatymi, którzy pożyczają państwu po to, aby zarobić na odsetkach i uzależniać je od siebie.
Dług publiczny nie może rosnąć w nieskończoność, gdyż zaczyna dezorganizować gospodarkę, decydować o podziale produktu społecznego i alokacji środków. Alain Bihr pisał, że rozwiązanie problemu zadłużenia publicznego jest tylko jedno: trzeba anulować wszystkie długi publiczne. Nie należy przejmować się wrzaskami o wywłaszczeniach – "wygaśnięcie ich wierzytelności nie będzie niczym innym niż ściągnięciem podatków, których państwo od dawna miało prawo się domagać. Niech się cieszą, że nie każe im się płacić kar za zwłokę"3. Im szybciej uświadomią to sobie społeczeństwa, tym lepiej.
Przypisy:
1. http://forsal.pl/artykuly/373047,
koszt_obslugi_dlugu_publicznego_usa_wzrosnie_do_700_mld_
dolarow_rocznie.html. 5.12.2009 r.
2. Z punktu widzenia liberałów najlepszym wyznaniem byłaby religia amiszów, którzy żyją bez prądu, gazu, telewizji, telefonów, internetu, zamieszkują głównie regiony rolnicze, mają liczne potomstwo, które sami edukują. Amisze nie podejmują żadnych form opieki społecznej typu zasiłek dla bezrobotnych czy ubezpieczenie, unikają wynalazków współczesnej medycyny. Sami organizują specjalne fundusze i opiekują się chorymi i starszymi ludźmi. Edukację kończą na ósmej klasie, nie studiują. Kościół katolicki też ma swoje zasługi: sprzeciwia się edukacji seksualnej, badaniom prenatalnym, aborcji, badaniom na embrionach, zapłodnieniom in vitro i antykoncepcji.
3. Alain Bihr, "Nowomowa neoliberalna. Retoryka kapitalistycznego fetyszyzmu", Warszawa 2008, s. 49.
Edward Karolczuk
Autor jest doktorem nauk humanistycznych, interesuje się problemami teorii polityki, historii najnowszej oraz społeczno-politycznymi skutkami transformacji. Tekst ukazał się w tygodniku "Przegląd".
