W zakończonych w poniedziałek wyborach parlamentarnych we Włoszech minimalne zwycięstwo odniosła centrolewicowa Partia Demokratyczna sprzymierzona z dwoma małymi ugrupowaniami socjalistycznymi. Formacja Piera Luigiego Bersaniego została założona w 2007 roku i jest ciekawym przykładem połączenia kilku włoskich tradycji ideowych oraz szukania wzorca politycznej strategii w USA.

Dylematy włoskich komunistów po 1989 roku

Koniec zimnej wojny i upadek bloku radzieckiego postawił przed ruchem komunistycznym nowe wyzwania. Partie komunistyczne w Europie Środkowo – Wschodniej stanęły przed dylematem dokonania zmian programowo – organizacyjnych (w kierunku socjaldemokratycznym) lub pozostania przy ideologii marksistowsko – leninowskiej. Na podobne pytania musieli też odpowiedzieć komuniści w Europie Zachodniej.

Politolodzy Richard Dunphy i Tim Bale wskazują cztery drogi, jakie wybrały partie komunistyczne w Europie Zachodniej po 1990 roku:

a) część z nich porzuciła tożsamość komunistyczną przekształcając się w formacje socjaldemokratyczne (przypadek m.in. Włoskiej Partii Komunistycznej);

b) inne przekształciły się w partie demokratycznej lewicy o niesocjaldemokratycznym charakterze (np. fiński Sojusz Lewicy – VAS);

c) jeszcze inne przekształciły się w partie zaliczane do rodziny nowych partii (ekologicznych, nowolewicowych), jak np. holenderska Groen Links

d) pozostałe zaś pozostały przy komunistycznej tożsamości (np. francuska PCF, grecka KKE, włoska Rifondazione Comunista).

Włoscy komuniści byli w latach 1989 – 1990 podzieleni, co do dalszych losów swej partii. Ostatecznie większość wybrała pierwszą drogę (kurs na socjaldemokrację), zaś reszta pozostała przy komunistycznej symbolice i retoryce. Celem tego artykułu jest analiza procesu ewolucji Włoskiej Partii Komunistycznej w kierunku socjaldemokratycznym, aż po próbę porzucenia przez nią lewicowej tożsamości w roku 2007.

Od Włoskiej Partii Komunistycznej (PCI) do Partii Demokratycznej Lewicy (PDS)

W 1988 roku sekretarzem PCI został Achille Occhetto – bodaj jedyny w powojennej historii europejskich partii polityk, który doprowadził do samorozwiązania się ugrupowania i jednocześnie stanął na czele procesu jego rekonstrukcji na odmiennych podstawach programowych.

Po prawie trzech latach wewnątrzpartyjnej debaty kurs zaproponowany przez A. Occhetto zyskał aprobatę delegatów na XX kongres PCI, który odbył się 31 stycznia – 4 lutego 1991 roku w Rimini. Powołano do życia nowy podmiot polityczny, Demokratyczną Partię Lewicy (PDS). Część działaczy nie przystąpiła do PDS i wraz z innymi formacjami lewicowymi (np. Demokracją Proletariacką) stworzyła Ruch na rzecz Odbudowy Komunistycznej, który z czasem przekształcił się w Partię Odbudowy Komunistycznej.

Na sekretarza PDS wybrano A. Occhetto, zaś nowym symbolem partii stał się dąb, u którego korzeni umieszczono skrót PCI oraz znak skrzyżowanego młota i sierpa, zaznaczając linię kontynuacji z powojennym ugrupowaniem komunistycznym. Jednak nie była to formacja polityczna o jednolitym kształcie, gdyż po kongresie PDS dało się wyróżnić w łonie ugrupowania kilka różnych nurtów ideowych.

Kolejny rozdział historii PDS wiąże się z objęciem przywództwa w partii przez Massimo D’Alemę, byłego sekretarza Federacji Młodzieży Komunistycznej, zwolennika socjaldemokratycznego kursu nowej formacji. O funkcję tę rywalizował z Walterem Veltronim, redaktorem naczelnym „L’Unita”, historycznego organu prasowego włoskich komunistów, autorem m.in. książki o Robercie Kennedy’m.

D’Alema konsekwentnie realizował socjaldemokratyczną strategię swego ugrupowania. Pod jego przywództwem PDS stała się współzałożycielką Partii Europejskich Socjalistów, zaś on sam został wiceprzewodniczącym Międzynarodówki Socjalistycznej.

Od Partii Demokratycznej Lewicy (PDS) do Demokratów Lewicy (DS)

W PDS ścierały się ze sobą trzy nurty programowe:

1) wokół Massimo D’Alemy grupowali się zwolennicy budowy formacji socjaldemokratycznej, na wzór partii istniejących w innych krajach Europy Zachodniej;

2) Walter Veltroni postulował wyjście poza tożsamość socjaldemokratyczną i budowanie w oparciu o koncepcję „Trzeciej Drogi” Tony’ego Blaira formacji na wzór amerykańskiej Partii Demokratycznej;

3) istniały też nurty lewicowe, niechętne przechodzeniu partii do politycznego centrum (np. Fabio Mussi).

W 1998 roku PDS przekształciła się w Demokratów Lewicy (DS), których sekretarzem został Walter Veltroni. Symbolem Demokratów Lewicy pozostał rozłożysty dąb, u którego podnóża umieszczono czerwoną różę oraz w 2005 r. dodano napis „Partia Europejskiego Socjalizmu”. DS miało być formą otwarcia postkomunistycznej lewicy na inne nurty i grupy polityczne po stronie centrolewicy. Było też formą kompromisu pomiędzy konkurującymi nurtami wewnątrz PDS.

16-18 listopada 2001 roku został zwołany II Kongres DS w Pesaro. Nowym sekretarzem obrano Piero Fassino, działacza jeszcze Włoskiej Partii Komunistycznej. Zastąpił na tej funkcji Veltroniego, który kilka miesięcy wcześniej wygrał wybory na burmistrza Rzymu.

W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2004 roku DS byli główną siłą koalicji sił lewicowych i centrowych pod nazwą „Drzewa Oliwnego”, która rok później zmieniła nazwę na „Unię”.

Podczas III kongresu Demokratów Lewicy, który odbył się w Rzymie w dniach 3 – 4 kwietnia 2005 roku, potwierdzono przywództwo Piero Fassiniego oraz podtrzymano wolę zacieśniania współpracy ramach koalicji centrolewicowej.

W ramach funkcjonowania DS upowszechniła się procedura prawyborów na wzór amerykański – formuła postulowana przez Waltera Veltroniego jeszcze w połowie lat 90.. Prawybory dzieliły się na:

a) wewnętrzne – prawo głosu mają członkowie partii;

b) zewnętrzne – prawo głosu mają zarejestrowani sympatycy.

W ramach procedury prawyborów zewnętrznych wyłoniono w 2005 roku kandydata „Unii” na premiera, którym został Romano Prodi (pokonując m.in. lidera Rifondazione Comunista Fausto Bertinottiego).

W okresie tym zaczyna dominować w szeregach DS przekonanie o konieczności budowy na bazie „Unii” jednolitego ugrupowania o charakterze centrolewicowym. Umocni się ono potem w obliczu konfliktów i różnic zdań wewnątrz koalicji po objęciu rządów w państwie przez gabinet Prodiego.

Od Demokratów Lewicy (DS) do Partii Demokratycznej (PD)

Rząd Romano Prodiego targany był wewnętrznymi konfliktami, które wynikały z różnic pomiędzy koalicjantami: lewicową Rifondazione Comunista i centrowymi Demokratami Lewicy i liberalną Margheritą Francesco Rutellego. Politycy DS postanowili więc zacieśnić współpracę z ugrupowaniem Rutellego, czego efektem miało być powołanie w niedalekiej przyszłości jednolitej partii i stworzenie bipolarnego układu włoskiej sceny politycznej (centrolewica vs. centroprawica Berlusconiego).

Margherita (w języku polskim Stokrotka) powstała jako koalicja wyborcza przed wyborami z 2001 roku, składając się z czterech centrowych ugrupowań: Włoskiej Partii Ludowej (ugrupowania, powstałego z rozwiązanej w styczniu 1994 r. Chrześcijańskiej Demokracji), Demokratów, Włoskiej Odnowy i Unii Demokratów na rzecz Europy. W Parlamencie Europejskim wchodziła w skład frakcji liberalnej ALDE.

W kwietniu 2007 roku odbyły się kongresy Demokratów Lewicy oraz Margherity, na których obie partie wyraziły zgodę na utworzenie wspólnego ugrupowania pod nazwą Partia Demokratyczna.

14 października 2007 roku 75 proc. z 3 milionów Włochów, którzy zarejestrowali się jako sympatycy nowej formacji i wzięli udział w głosowaniu, wybrało na lidera Partii Demokratycznej Waltera Veltroniego. Do PD wstąpiły też mniejsze ugrupowania centrowe: Środkowa Droga Włoch, Sojusz Reformistów, Demokratyczni Republikanie, Europejski Ruch Republikański, Projekt Sardynia, Południowa Partia Demokratyczna. Do PD nie przystąpili za to przedstawiciele lewego skrzydła DS z Fabio Mussim na czele, którzy utworzyli Demokratyczną Lewicą i w wyborach parlamentarnych w 2008 roku stworzyli wspólny blok z komunistami i Zielonymi (Tęczowa Lewica).

Rozczarowania

Partia Demokratyczna nie określiła się jako partia lewicowa czy socjaldemokratyczna. Nie zgłosiła też akcesu do Partii Europejskich Socjalistów i Międzynarodówki Socjalistycznej. Zdefiniowała się jako formacja modernizacyjna i postępowa. Ostatecznie eurodeputowani PD zasiadają we frakcji socjaldemokratycznej, która ze względu na ich obecność zmieniła swoją dotychczasową nazwę na Postępowy Sojusz Socjalistów i Demokratów.

Twórcy PD osiągnęli swoje cele: w wyniku wyborów parlamentarnych z kwietnia 2008 roku we Włoszech powstał układ bipolarny (Partia Demokratyczna vs. centroprawica Berlusconiego). Lewicowa konkurencja wobec PD znalazła się poza parlamentem (Tęczowa Lewica z udziałem komunistów i ugrupowań ekologicznych osiągnęła zaledwie 3 proc. poparcia).

Jednak 30 proc. poparcie osiągnięte przez PD dla wielu jej sympatyków i członków okazało się rozczarowujące. Nasiliła się także krytyka politycznego kursu Waltera Veltroniego, którego zaczęto nazywać Veltrusconim, wskazując, że programowe różnice między nim a kontrowersyjnym magnatem medialnym i premierem są minimalne. Wskazywano, że z tak niewyraźnym profilem ideowym, trudno będzie stać się PD rzeczywistą alternatywą dla włoskiej prawicy. Kulminacją kryzysu stały się wybory lokalne na Sardynii w lutym 2009 roku, które okazały się porażką dla PD. Walter Veltroni, twórca partii, zrezygnował z przywództwa na rzecz Dario Franchesiniego, byłego działacza włoskiej chadecji i współzałożyciela Margherity. W tym samym roku doszło do kolejnej zmiany przywództwa i na czele PD stanął ekskomunista Pier Luigi Bersani.

Kryzys ekonomiczny oraz kontrowersje związane z polityką Silvio Berlusconiego dawały nadzieję na pierwsze zwycięstwo Demokratów w wyborach powszechnych. Pierwsze wyniki wskazują jednak, że przewaga ugrupowania Bersaniego nad centroprawicą jest minimalna i stawia pod znakiem zapytania budowę silnego rządu.