Jakub Woroncow - Branting i szwedzka socjaldemokracja

Szwecja uważana jest za ojczyznę socjaldemokratycznego państwa opiekuńczego. Niewiele jednak mówi się w Polsce o początkach ruchu oraz dziejach partii. Poniższy tekst jest szkicem dotyczącym historii szwedzkiej socjaldemokracji do śmierci jej pierwszego lidera.

Początki ruchu lewicowego w Szwecji nierozerwalnie łączą się z postacią syna nauczyciela z Malmö, Augusta Palma. Idee socjalne przywiózł do Szwecji po długim pobycie na północy Niemiec gdzie żył ze swoją żoną, ale został zmuszony do opuszczenia kraju z powodów politycznych. Kiedy powrócił do Szwecji kontynuował działalność. W swoim rodzinnym mieście wygłosił pierwsze przemówienie zatytułowane "Hvad vilja socialdemokraterna?" - "Jaka będzie socjaldemokracja?". Palm uważał, że celem socjaldemokracji powinna być walka o powszechne prawo wyborcze żeby później zmusić rząd do przeprowadzenia reform. Odrzucał koncepcję walki klas. Wierzył w ponadklasowy charakter państwa. Jego słynny odczyt miał miejsce 6 listopada 1881 i można go uznać za początek dziejów ruchu w Szwecji, ale trzeba pamiętać, że bunty robotników miały miejsce wcześniej, na przykład w Sundsvall w 1879.

Palm redagował pismo „Social-Demokraten”. W kwietniu 1889 powstała Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza. Jako, że jednymi z założycieli partii byli związkowcy, założeniem stronnictwa było wspieranie ruchu związkowego, który rozwijał się w ogniu walki strajkowej. W 1881 miały miejsce trzy strajki, w 1889 trzydzieści. Powstała Konfederacja Związków Zawodowych - LO. W wyborach do parlamentu prawo do głosu mieli w owym czasie wyłącznie mężczyźni i tylko z wyższych warstw społecznych. Do głosowania na sześciu obywateli uprawniony był tylko jeden. Pierwszym socjaldemokratą w parlamencie został dziennikarz, Hjalmar Branting. Wybrano go w Sztokholmie w 1896 roku dzięki poparciu Liberalnej Partii Koalicyjnej.

Branting podzielał poglądy Eduarda Bernsteina. Był zadeklarowanym pacyfistą. Negował zarówno koncepcję dyktatury proletariatu jak i rewolucji społecznej chociaż partia jeszcze wtedy uważała, iż robotnicy mogą stosować walkę rewolucyjną w celu realizowania swoich podstawowych interesów. Początkowo partia nie miała przewodniczącego tylko była zarządzana kolektywnie. W 1896 roku na przewodniczącego wybrano Claesa Tholina. Axel Danielsson opracował wówczas program partii. Danielsson był szwedzkim tłumaczem Manifestu Komunistycznego Karola Marksa. Był więziony w 1888 po oskarżeniu o bluźnierstwo na łamach pisma redagowanego przez Brantinga.

Program był wzorowany na postulatach Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. Ratyfikowano go podczas kongresu w 1897.

W 1902 roku doszło do protestów na skutek planów ograniczenia czynnego prawa wyborczego do 12% dorosłej, męskiej populacji Szwecji. Projektowi sprzeciwili się zarówno liberałowie jak i lewica. Przewodniczący Liberalnej Partii Koalicyjnej, Nils Eden nazwał ten pomysł dziwactwem, a Hjalmar Branting określił jako projekt pupili króla. Doszło do strajku na czele którego stali socjaldemokraci. Burżuazja była w tej kwestii projektu podzielona.

Rok 1905 był rokiem rewolucji w Rosji. W Szwecji natomiast doszło do zmiany rządów. Większość w wyborach uzyskali liberałowie. Premierem został Karl Staaf, wszystkimi ministrami byli członkowie jego partii. Socjaldemokraci uzyskali 13 mandatów. To osłabiło stronnictwo konserwatystów. Mimo, iż w 1905 nie doszło do żadnego masowego zrywu, usunięcie konserwatystów z rządu było początkiem wielu przemian. W 1906 zaczęły powstawać uniwersytety ludowe prowadzone przez związki zawodowe. LO liczyła wówczas 160 tys. członków. Takie placówki istnieją w Szwecji do dziś. Pozycja związków zawodowych była w owym czasie dość wysoka. Kiedy pracodawcy usuwali z zakładów związkowców, rząd nakazał im tych praktyk zaprzestać. W tej kwestii zarówno socjaldemokraci jak i liberałowie zgadzali się. Jedni i drudzy uważali prawo do tworzenia związków zawodowych za podstawę demokracji.

Współpraca liberałów z lewicą szybko przestała się jednak układać. Liberalny rząd miał wsparcie socjaldemokratów jednak strona rządząca nie dawała sojusznikom korzyści proporcjonalnych z liczbą głosów jakie otrzymali co uważano za zdradę. Partia zrzeszała różne lewicowe środowiska. Członkami byli zarówno reformiści jak i rewolucjoniści. Większość stanowili jednak reformiści z Brantingiem (w 1907 wybrano go nowym przewodniczącym) na czele, którzy w latach 1906-1908 pozbyli się ze swoich szeregów m.in. Hinke Bergegrena i innych członków organizacji Młodzi Socjaliści (Ungsocialisterna) pod zarzutem „odchyleń anarchistycznych”. Owymi „odchyleniami” były żądania zerwania sojuszu politycznego z liberałami, uznania strajku za podstawową broń polityczną oraz kwestia likwidacji armii w celu zastąpienia jej milicją na wzór Szwajcarii. Młodzi Socjaliści założyli własną partię, której nie wykorzystywali w celach wyborczych. Jako rewolucjoniści (marksiści, syndykaliści, anarchiści) działali wyłącznie drogą akcji bezpośredniej.

4 sierpnia 1909 doszło do strajku generalnego. Trwał on cały miesiąc, a uczestniczyło w nim 300 000 osób w całym kraju. Nastąpił wtedy pierwszy duży konflikt między partią, a związkami zawodowymi. Chodziło konkretnie o partyjny związek LO, któremu przewodził H. Lundkvist, zwolennik parlamentaryzmu i klasowy SAF. Starcie kapitalistów z ruchem robotniczym zakończyło się zwycięstwem tych pierwszych. LO została oskarżona o to, że szła na zbyt daleko idące kompromisy ze stroną przeciwną. Liczba członków związku spadła o połowę. Wielu z nich zasiliło stworzoną przez część działaczy Młodych Socjalistów i delegatów związkowych syndykalistyczną Centralną Organizację Pracowników Szwecji – SAC. Partia uznała tamten strajk za dowód na to, że akcja bezpośrednia nie przynosi poprawy sytuacji klasy robotniczej i odstąpiła od walki klasowej kierując się wyłącznie na drogę demokracji parlamentarnej.

Kiedy w 1911 roku obniżono cenzus majątkowy poparcie dla socjaldemokracji wzrosło kosztem prawicy. Wtedy gabinet liberałów przeprowadził reformy socjalne takie jak ustawa o ochronie bezpieczeństwa pracy i ustawa o rentach starczych.

Kiedy nadszedł rok 1914 w Szwecji, która nie brała udziału w I wojnie światowej doszło do kryzysu politycznego. Na skutek poparcia niemieckiej socjaldemokracji dla wojny w lewicowych partiach dochodziło do konfliktów wewnętrznych. Militarystyczna prawica opublikowała wtedy raport dotyczący stanu uzbrojenia Szwecji, który wykazał, iż kraj nie jest zdolny bronić się przed ewentualnym wrogiem. Za ten stan obwiniono lewicę i skierowano przeciwko niej chłopów.

Wobec tych wydarzeń większa część partii nie chciała angażować się w ruch przeciwko wojnie. Lewicowa frakcja socjaldemokracji z Hoglundem i Nermanem na czele weszli do utworzonej przez Lenina lewicy zimmerwaldzkiej. Była to organizacja radykalnych ugrupowań lewicowych sprzeciwiających się wojnie państw burżuazyjnych. Trzech działaczy zostało aresztowanych za „podżeganie do przewrotu” kiedy w marcu 1916 podczas zjazdu antywojennego w Sztokholmie zwrócili się przeciwko kierownictwu partii i wezwali proletariat do walki poza parlamentem. Dopiero w 1917 Branting wystąpił do rządu o uwolnienie ich w celu zyskania poparcia radykalnych robotników.

Szwedzka Socjaldemokratyczna Liga Młodzieży sprzeciwiała się współpracy partii swojej macierzystej partii z liberałami oraz wątpiła w jej antymilitaryzm. Młodzi socjaldemokraci zaczęli również wątpić w parlamentaryzm uważając, iż zawsze prowadzi on jedynie do utrzymywania kapitalizmu i demokracji burżuazyjnej.

Rozłam na lewicy wisiał mimo wszystko w powietrzu. Z Niemiec dochodziły wieści o powstaniu Związku Spartakusa, rewolucyjnej organizacji stworzonej przez byłych działaczy socjaldemokratycznych. Kierownictwo partyjne nie chciało zmieniać polityki natomiast w niektórych niszowych środowiskach organizacji wrzało. Wielu młodych działaczy oczekiwało brutalnego starcia klas, za przykład czego uznawali wydarzenia w Rosji. Większość członków partii ostatecznie stwierdziła, że rewolucja przyniosłaby katastrofę.

W 1917 doszło do kolejnej rewolucji w Rosji. W Szwecji do zamieszek na tle głodowym podczas których robotnicy domagali się wydania zapasów kartofli. Podobnie jak w 1905 doszło do zmian. Szwedzka socjaldemokracja dokonała kolejnej czystki w partii. Na zwołanym kongresie uchwalono rezolucję po której partię opuściła jej radykalniejsza frakcja oraz niesforna młodzieżówka. Rozłamowcy stworzyli Socjaldemokratyczną Partię Lewicy.

Do tej pory w kraju działają dwie duże partie lewicowe. Po tych wydarzeniach stworzono nowy, lojalny wobec linii organizacyjnej Szwedzki Socjaldemokratyczny Związek Młodzieżowy. W tym samym roku pierwsi socjaldemokraci weszli do rządu dzięki Nilsowi Edenowi. Ministrem obrony został Erik Palmstierna, ministrem finansów Hjalmar Branting, ministrem edukacji Verner Ryden, a Osten Unden wszedł do rady konsultacyjnej. Erik Palmstierna był arystokratą i oficerem marynarki wojennej. Do socjaldemokratów wstąpił w 1911. Wcześniej był w partii liberalnej. Ryden był starym działaczem, z zawodu nauczycielem. Unden profesorem prawa.

Rok 1917 postrzegany był jako rok demokratycznego przełomu. Rozłamowcy socjaldemokratyczni i anarchosyndykaliści utworzyli Komitet Pomocy Społecznej, a partia Robotniczy Komitet 1917 r. Obydwa ugrupowania próbowały budować ruch społeczny domagający się zwiększenia partycypacji w demokracji.

Pierwszą decyzją rządu było uwolnienie Antona Nilsona. Był to aktywista (później uczestnik wojny domowej w Rosji po stronie bolszewików) aresztowany w 1908 roku za atak bombowy na statek podczas strajku w Malmo. Został skazany na śmierć jednak na całym świecie miały miejsce akcje solidarnościowe w jego obronie. Związek zawodowy IWW z USA zebrał 130 tysięcy podpisów pod petycją o jego ułaskawienie. Wstawił się też za nim Joe Hill, znany poeta. 1 maja 1917 w obronie uwięzionego przeprowadzono 10 tysięczną demonstrację w Härnösand.

Dochodziło do licznych wystąpień i żądań utworzenia rad robotniczych. Król prosił wówczas socjaldemokrację o przeciwstawienie się bolszewizmowi. Partia opublikowała apel do ludu w którym przeciwstawiała się zarówno konserwatywnej prawicy jak i skrajnej lewicy oraz nawoływała do obrony demokracji parlamentarnej.

5 czerwca 1917 kiedy obie partie socjaldemokratyczne zwróciły się do rządu z interpelacją ws. rządowych projektów reformy parlamentarnej Komitet Pomocy Społecznej zwołał 30 tysięcy osób pod parlament. Podczas odpowiedzi premiera policja zaatakowała demonstrantów. Wtedy to Branting wymógł na władzach wydanie zgody na przeniesienie wiecu do innej części Sztokholmu.

Liberalno-socjaldemokratyczny rząd widząc co się dzieje szukał porozumienia z prawicą. Doszło do debaty na temat wieku uprawniającego do głosowania. Po długich negocjacjach podniesiono ów wiek z 21 do 23 lat w wyborach lokalnych i 27 w powszechnych. W 1918 partia nie podjęła żadnych działań mających na celu wsparcie fińskiej lewicy w wojnie domowej. W maju 1919 wiek uprawniający do głosowania i kandydowania w wyborach obniżono do 23 lat z wyłączeniem zwolnionych ze służby wojskowej, bankrutów, pobierających zapomogę dla ubogich i znajdujących się na utrzymaniu. Udało się wprowadzono 8-godzinny dzień pracy. Nie można jednak przypisywać tego sukcesu socjaldemokracji. To robotnicy, którzy w ciągu trzech lat od 1917 zwiększyli liczbę dni strajkowych ośmiokrotnie mieli w to największy wkład.

W marcu 1920 Hjalmar Branting osiągnął cel do którego dążył jako parlamentarzysta. Został pierwszym socjaldemokratycznym premierem Szwecji. Przestał nim być jeszcze tego samego roku po przegranych wyborach jednak premierem został powtórnie w październiku 1921 i był nim do kwietnia 1923 oraz w październiku 1924 do śmierci. Okres rządów Brantinga to jednocześnie wzrost poparcia dla Socjaldemokratycznej Partii Lewicy, która w połowie 1920 roku została przez Lenina uznana jedną z najsilniejszych partii III Międzynarodówki do której wstąpiła. Wszystko dlatego, że pogłębiał się kryzys. W 1922 co trzeci związkowiec nie miał pracy. Hjalmar Branting zapisał się w historii partii jako jej pierwszy faktyczny przywódca i człowiek, który doprowadził ją na szczyt władz. Za jego rządów Szwecja weszła do Ligi Narodów. Z inicjatywy Barantinga utworzono ministerstwo opieki społecznej. W 1920 wprowadzono prawa wyborcze dla kobiet, a w 1921 został laureatem Pokojowej Nagrody Nobla. Zmarł 24 stycznia 1925 w Sztokholmie.

Jakub Woroncow

Artykuł pochodzi z bloga Autora.

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Jakub Woroncow: Branting i szwedzka socjaldemokracja

lewica.pl w telefonie

22 listopada: