No więc Razem teraz faktycznie jest już osobno. Połowa parlamentarzystek wyszła z partii. Oświadczenie w tej sprawie opublikowała Magdalena...
Na początku lat 60. Portugalia była ostatnim z wielkich kolonialnych imperiów, które opierało się falom dekolonizacji, a jej imperium obejmowało...
W niedzielę 22 września odbyły się wybory do parlamentu (landtagu) w niemieckim kraju związkowym Brandenburgia. Są to trzecie wybory do landtagów w...
Adam Jaśkow: Skąd znowu ten Brecht
Piotr Sadzik: Odebranie prawicy monopolu na śmiech to kwestia życia i śmierci
Dorota Jagoda Michalska: Władysław Hasior - dekolonializm, nowoczesność, historia
Jacenty Dędek: Miasto na miarę człowieka
Tomasz S. Markiewka: Nierówności po polsku - liczby już znamy, teraz przemówmy do wyo
Paweł Jędral: Diuna jak Palestyna
Agnieszka Wiśniewska: Kos. Bohater z podręcznika, który został ziomkiem
Galopujący Major: "1670" - serial, który może odmienić polską telewizję
Kiedyś mówiono o nich tylko szeptem albo wcale, ostatnio stali się tematem numer jeden. Chodzi o setki tysięcy republikanów zaginionych podczas hiszpańskiej wojny domowej. Do niedawna krewni bali się szukać ich zwłok, za to zadanie wzięli się dziś wnukowie.
Rów jest wąski, niezbyt głęboki, o długości niespełna 10 metrów. Ułożono ich tak, aby zaoszczędzić miejsce – "na waleta". Niektórzy leżą na plecach z rozrzuconymi ramionami i nogami, inni na brzuchu, z twarzą zanurzoną w brunatno-czerwonym piasku Kastylii. Pięć kilometrów od miasta Lerma w pobliżu Burgos około czterdziestu doskonale zachowanych szkieletów wyłoniło się na światło dzienne po 70 latach zapomnienia. W tym zbiorowym grobie niedaleko góry Andaya spoczywają szczątki radnych miejskich, lekarzy, nauczycieli, prostych wieśniaków i robotników. Podejrzani o to, że są republikanami, sympatykami lewicy, komunistami czy anarchistami, zostali rozstrzelani przez frankistów między 25 sierpnia a 10 września 1936 roku. Podczas hiszpańskiej wojny domowej (1936-1939) tak jak oni zaginęło 30 tysięcy innych osób.
Siedemdziesiąt lat po wojskowym zamachu stanu generała Franco na Republikę Hiszpańską potomkowie zaginionych wyruszyli na ich poszukiwanie. Zaczęli otwierać zbiorowe groby z czasów wojny. Niektórzy pragną po prostu zapewnić swoim przodkom miejsce spoczynku godne tej nazwy, inni chcą przełamać pakt milczenia zawarty w latach 80. ubiegłego wieku w imię pokojowego przejścia do demokracji. Ten ruch walki z zapomnieniem zrodził się pod wpływem działań Stowarzyszenia na rzecz Odzyskania Pamięci Historycznej (ARMH), utworzonego przez dwóch wnuków pokonanych – Emilio Silvę et Santiago Maciasa. W marcu 2000 roku ten pierwszy odkrył miejsce pochówku swego dziadka i dwunastu innych mężczyzn zabitych w październiku 1936 roku. Z pomocą archeologów, prawników i ochotników po siedmiu miesiącach udało się ekshumować szczątki tych trzynastu osób.
To wydarzenie wywołało w Hiszpanii duże zainteresowanie. Setki potomków zaginionych również chcą wydobyć z zapomnienia swoich przodków i w tym celu starają się nawiązać kontakt ze stowarzyszeniem. Chodzi zwłaszcza o wnuków republikanów. To pokolenie, którego przedstawiciele w chwili śmierci caudillo (1976 rok) mieli zaledwie dziesięć lat, pozbawione jest kompleksów wobec frankistowskiej przeszłości. W odróżnieniu od swoich rodziców ci potomkowie ofiar frankizmu nie czują się zobowiązani do milczenia narzuconego przez ocalałych z wojny i domagają się satysfakcji moralnej na wzór argentyński. Pod ciężarem tych żądań, bez żadnej pomocy ze strony rządu, stowarzyszenie odnalazło około 700 zbiorowych grobów, otworzyło 75 z nich, ekshumowało i oddało rodzinom 585 ciał.
Ostatnim otwartym grobem jest właśnie ten w pobliżu góry Andaya. Pracując w palącym słońcu, piętnastka wolontariuszy przy pomocy dwóch archeologów i historyka z Uniwersytetu Kraju Basków 6 września tego roku wydobyła z piachu 41 szkieletów. Znaleźli przy nich metalowe przedmioty należące do rozstrzelanych: grzebień, kolczyki, klamrę do paska i zapalniczkę na naftę. "Wszystkie te przedmioty są cennymi wskazówkami do identyfikacji" – wyjaśnia Lourdes Herrasti, Baskijka, profesor historii. Ekipa naukowców dysponuje dostarczonymi przez potomków formularzami z opisem zaginionych, czasem zdjęciem.
Wszystko lub prawie wszystko może się przydać, aby nadać znalezionemu szkieletowi nazwisko: złamania kości, wzrost, waga, znaki szczególne... Tym razem tylko piętnaście rodzin z okolic Burgos złożyło formularze i to utrudnia identyfikację. "Wielu z bliskich zaginionych nie skontaktowało się z nami, bo nie wiedzą nawet, że ich ojciec czy wuj leży zakopany w dole trzy kilometry od nich" – ubolewa trzymający w ręku szczotkę archeolog Jimi. Za tydzień szkielety pojadą razem ze znalezionymi przy nich osobistymi przedmiotami do siedziby Uniwersytetu Kraju Basków w celu przeprowadzenia badań sądowych. Następnie zostaną przekazane rodzinom lub pogrzebane we wspólnym grobie pod pamiątkową tablicą.
Nieco wyżej stojący za symboliczną barierą młodzi ludzie i osoby starsze uważnie obserwują mrówczą pracę archeologów. "Wciąż nie mogę uwierzyć, że tak blisko mojego domu znalazła się zbiorowa mogiła jak te groby spotykane w Iraku" – mówi wzburzony Raul, 17-latek, który przyjechał na motorowerze. Obok niego zatrzymali się dwaj rowerzyści emeryci. 74-letni Ampelio Anton czuje, jak serce skacze mu w piersi, kiedy Lourdes zwraca się do niego. "Mówił mi pan, że on kolekcjonował markowe zegarki, właśnie znalazłam taki na piersiach numeru 12". Ampelio zbliża się nieśmiało do dołu i bierze w rękę pokryty rdzą kieszonkowy zegarek. "Nazwisko jest zatarte, ale być może to jego. Jestem taki wzruszony" – mamrocze, a jego niebieskie oczy wypełniają się łzami.
Zawsze wiedział, że ojciec został rozstrzelany na tym polu na początku wojny domowej. "Wszyscy tutaj o tym wiedzieli, ale nigdy nikt nie chciał ich odgrzebać ani nawet o tym mówić" – wyjaśnia. W tym zakątku na kastylijskiej wsi wciąż jeszcze panuje przytłaczająca cisza. Konserwator z Lermy nie chce nic wiedzieć o otwieraniu zbiorowego grobu, niewielu mieszkańców otwarcie się tym interesuje. "To należy do przeszłości, nie trzeba drażnić duchów" – mówi zagadnięta mieszkanka miasta.
"Miałem cztery lata, kiedy tata został zabrany do więzienia w Lermie, a potem zastrzelony jak pies na tym polu" – oburza się na obojętność niektórych Ampelio. Podobnie jak jego ojciec, żadna z 40 osób zabitych tego dnia nie była żołnierzem. W odróżnieniu od Madrytu czy Aragonii, w pobliżu Burgos nie toczyły się żadne walki – od początku wojny ten region poparł frankistów. "Mój ojciec nie był ważną osobą, lecz zwykłym cieślą. Miał swoje poglądy i to wszystko". Matka Ampelia nie zniosła atmosfery społecznego potępienia i zmarła trzy lata po stracie męża. "Moja siostra i ja przez czterdzieści lat dyktatury żyliśmy odrzuceni, we wstydzie z powodu rozstrzelanego ojca". Siedemdziesiąt lat po tej śmierci (prawie co do dnia) Ampelio nie myśli o pomszczeniu zbrodni popełnionej na ojcu. "Chcę go tylko dotknąć, pogładzić, a potem godnie pochować" – mówi.
Diane Cambon
Tekst pochodzi z francuskiego dziennika "Le Figaro".
