Sformułowane przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą określenie młodzieży niedostosowanej brzmi: „zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno – psychologicznych i medycznych; tych wszystkich wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej zaś strony wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych”. Zjawisko to ujęte jest od strony „zewnętrznej” – z punktu widzenia społeczeństwa. Bardzo istotną cechą dodatnią tego określenia jest nacisk na zobowiązania społeczeństwa wobec jednostki niedostosowanej społecznie.
Na grunt polski pojęcie niedostosowania społecznego przeszczepiła z języka francuskiego (inadapte) Maria Grzegorzewska. Spopularyzowała ona także wśród polskiego nauczycielstwa i różnego rodzaju działaczy społecznych określenie młodzieży niedostosowanej społecznie.
Należy podkreślić przede wszystkim, że czynności człowieka regulowane są przez pewien centralny system zwany osobowością. Osobowość, to wyuczone zachowanie człowieka. Można powiedzieć, iż częstość przeżywania stanu nudy świadczy o wadliwym procesie nabywania nawyków emocjonalnych, a więc tych nawyków, które określają cele ludzkich działań. U osób wykolejonych społecznie stan owego systemu regulacji (osobowości) powoduje, że zachowania tych osób stają się wyrazem ich negatywnego ustosunkowania wobec różnych norm i wartości społecznych, a ten negatywny stosunek przejawia się w formie zachowań opornych i zaczepnych.
Zachowania oporne polegają na niepodejmowaniu przez człowieka wymaganych od niego działań bądź też na kontynuowaniu czynności zakazanej. Drugim typem zachowań są działania zaczepne, które również przejawiają się negatywnym ustosunkowaniem ludzi wobec społecznych oczekiwań. Człowiek jest tym bardziej wykolejony społecznie, ze względu na pełnioną rolę w danym systemie społecznym, im bardziej jego negatywne ustosunkowania wykluczają jego pozytywne uczestnictwo w tym systemie.
Niedostosowanie społeczne obejmuje swym zasięgiem coraz to młodsze jednostki. Przyczyny są niezwykle zróżnicowane, a proces wykolejenia w każdym przypadku inaczej przebiega. Przejawami są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych. Wczesne wykrycie i właściwe, poważne potraktowanie przez rodziców i nauczycieli nieletniego, może pomóc w profilaktyce i zwalczaniu tego zjawiska. W procesie wychowania należy dążyć nie tylko do korekty negatywnych objawów psychicznych, ale również i do wspierania cech pozytywnych, które zostały zahamowane lub zaniedbane w rozwoju i dlatego nie ujawniają się one wyraźnie w strukturze psychicznej dziecka. Poprzez odpowiednie bowiem wychowanie może ono rozwijać i bogacić swoją osobowość, stawać się dojrzałym i wartościowym człowiekiem społeczeństwa, który będzie mógł wpływać w sposób konstruktywny na rozwój i wzbogacanie form życia. Każde dziecko zespolone we właściwy sposób ze społeczeństwem może sobie wytłumaczyć właściwy obraz siebie samego, swych dążeń i celów życiowych.
Niesłychanie trudna i ryzykowna jest socjalizacja (jak również resocjalizacja) młodej jednostki. Za każdym bowiem błędem kryją się tragedie ludzkie, tragedie realne, fakty, które w mniejszym bądź większym stopniu dotykają nas wszystkich, zarówno w wymiarze moralnym jak i społecznym.
Obecnie problem ten zainteresował wiele dziedzin naukowych: psychologię, pedagogikę, socjologię, prawo, kryminologię, ale również i praktyków, np.: funkcjonariuszy organów ścigania, sądownictwo, nauczycieli, itp.
Treść pojęcia niedostosowania społecznego miała wcześniej inne niż obecnie znaczenie. Miała przede wszystkim znaczenie wyraźnie pejoratywne i stanowiła zbiór danych o różnych indywidualnych i grupowych negatywnych zjawiskach społecznych. Część z nich obejmowała aspołeczne lub antyspołeczne postawy odchyleń od powszechnie akceptowanych w danym społeczeństwie zasad postępowania. Inna część dotyczyła takich zachowań ludzkich, które stanowiły oczywiste naruszenie nakazów i zakazów zawartych w przepisach obowiązującego prawa.
Niedostosowanie społeczne, to przede wszystkim zachowania się jednostki i określonych grup – sprzeczne z wartościami danej kultury, niezgodne z powszechnie akceptowanymi normami i wartościami, są to kryteria, których zaistnienie czyni określone zjawiska społeczne patologicznymi.
Do zjawisk demoralizujących, których występowanie jest charakterystyczne dla środowisk młodzieżowych można zaliczyć: przestępczość, przynależność do subkultur, narkotyzowanie i alkoholizowanie się, prostytucja, włóczęgostwo i krańcowa – ostateczna forma ucieczki jaką jest samobójstwo. Natomiast do okoliczności świadczących o demoralizacji można zaliczyć naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu karalnego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwa, udział w grupach przestępczych.
Ostatnie lata wykazały wzrastającą dynamikę zjawisk patologii społecznej wśród młodzieży oraz zmiany w zakresie struktury tych zjawisk. Postępujący okres transformacji ustrojowej w Polsce nie przebiega bezboleśnie. Mimo upływu lat nie udaje się stworzyć ekonomicznych i społecznych warunków chroniących młodzież przed ich demoralizacją. W sposób znaczący zmniejszyła się instytucjonalna kontrola społeczna. Zdecydowanie złagodniała polityka karna. Zmniejszyła się także tendencja do nadmiernej penalizacji. Jednocześnie zauważa się pewien wzrost pauperyzacji materialnej naszego społeczeństwa, a na tym postępujące poczucie zagrożenia wynikające z troski o swój byt i dalszą perspektywę. O pozycji społecznej coraz bardziej decyduje sytuacja materialna człowieka.
Wzrost liczby zachowań agresywnych ze strony często bardzo młodych ludzi i bezsilność społeczna w tej sprawie powodują zaniżenie poczucia bezpieczeństwa u wielu ludzi. Zagrożenie zauważalne jest wszędzie: w domu, na ulicy, w szkole, w pociągu, itp.
Dużego znaczenia nabiera właściwa profilaktyka i resocjalizacja, a także tzw. pomoc postpenitencjarna w okresie readaptacji społecznej.
Zachowania ludzkie determinowane są przez wiele różnorodnych czynników. Jednak na życie i rozwój jednostki największy wpływ ma środowisko rodzinne. To, czy dzieci wyrosną na życiowych optymistów, czy pesymistów, na zdolne do gorących uczuć czy chłodne emocjonalnie, ufne czy podejrzliwe, przejawiające zachowania społecznie pożyteczne czy aspołeczne zależy w znacznym stopniu od postaw rodziców – ich osobowości i warunków życiowych rodziny. Rodzina z jej nie zanikającą funkcją bastionu spokoju i bezpieczeństwa, najmniejsza i pierwsza grupa społeczna, stanowi ważny czynnik w kształtowaniu osobowości dziecka. Na życie i rozwój jednostki to właśnie środowisko rodzinne ma największy wpływ.
„Zdrowa rodzina” jest każdemu kształtującemu się człowiekowi potrzebna jak woda i słońce. Prędzej czy później będzie starało się znaleźć środowisko, które zaakceptuje go. Chęć zaspokojenia podstawowych potrzeb jest tak silna, że młody człowiek wyraża chęć przynależności do jakiejkolwiek grupy, która jest w stanie go zaakceptować bez względu na zasady postępowania jakie narzuca mu owa grupa.
Do głównych zaburzeń w strukturze rodziny można zaliczyć: brak właściwego autorytetu, niewłaściwe relacje między rodzicami, jak też również między dzieckiem a rodzicami, kryminogenne zachowanie rodziców, (czy jednego z nich), niespójność w działaniach wychowawczych, alkoholizm, awanturnictwo, niski poziom kulturowy, bezrobocie itp. I gdyby rodzina zapewniła młodym ludziom właściwe wzorce, wystarczająco silnie związała uczuciowo – nie szukaliby niczego „na ulicy”. Poczucie osamotnienia i postępująca alienacja sprzyjają szukaniu grup odniesienia – możliwości samorealizacji.
Duży wpływ na postawę dziecka ma również szkoła. Powinna ona uzupełniać i rozszerzać rozwój jego osobowości. Rzeczywistość jednak jest inna ponieważ działalność wychowawcza w wielu szkołach jest realizowana w minimalnym stopniu. Coraz więcej dzieci i młodzieży ma problemy z przyswojeniem zbyt obszernego i przekazywanego encyklopedycznie materiału.
Specjalną rolę ma do spełnienia szkoła w stosunku do dzieci pochodzących z rodzin nie realizujących prawidłowo swej funkcji opiekuńczo – wychowawczej, gdzie powinna uzupełniać te braki. Szkoła powinna być tą instytucją, której przede wszystkim powierza się obowiązek czuwania i szczególnego zachowania się dzieci moralnie zaniedbanych.
Innym - po rodzinie i szkole – czynnikiem warunkującym powstawanie zaburzeń procesu socjalizacji są grupy rówieśnicze. Powstają one spontanicznie. Działając pojedynczo dziecko jest mniej odważne i śmiałe, natomiast w grupie dzieci zachęcają się wzajemnie do agresji i są zdolne do dokonania czasem bardzo szkodliwych występków. Grupy te wzmagają agresywność wśród jej członków, dają poczucie anonimowości przy popełnianiu chuligańskich czynów. Nie kontrolowane grupy młodzieżowe cechuje okrucieństwo, znęcanie się nad słabszymi, agresywność, gniew. Rola grup rówieśniczych uwidacznia się przede wszystkim w tych sytuacjach, w których wyraźnie słabnie więź dziecka z rodziną. Działalność w grupach powoduje szybsze pogłębianie się procesu demoralizacji i pozostawia w psychice swych członków nabyte umiejętności i przyzwyczajenia przestępcze, które bardzo trudno usunąć.
Niedostosowanie społeczne można potraktować jako chorobę. Jak każdą chorobę, tak i tę próbuje się leczyć. Leczenie, czyli resocjalizacja przynosi mniej lub bardziej pozytywne efekty. Mimo różnych zabiegów, starań i metod resocjalizacji duża część z tych ludzi zostaje „kalekami społecznymi”. Efekty oddziaływań wychowawczych stosowane są często z kilkunastoletnim opóźnieniem. Wnikliwa obserwacja i umiejętna analiza zjawisk zachodzących wśród młodzieży daje możliwość opracowania strategii działania, mającej na celu zneutralizowanie kryminogenności środowisk oraz zapobiegania przestępczości i demoralizacji nieletnich.
Działania te jednak wymagają dużego zaangażowania z obu stron. Na ten problem – podobnie jak i na inne – nie ma „złotego środka”, a problem różnych form patologii społecznych nie jest tylko polskim problemem, lecz ma zasięg ogólnoświatowy.

Urszula Wojciechowska