"Fałszywe potrzeby w myśli Marksa i szkoły frankfurckiej"

Fałszywe potrzeby są tematem zaintersowań marksizmu, Marksa oraz jego kontynuatorów. Jest to marksizm, który bardziej koncentruje się na człowieku (robotniku) niż na ekonomii. Jest to marksizm antropologiczny a nie ekonomiczny.

Dla Marksa ludzka osobowość, potrzeby i dążenia to tylko fragment zainteresowań, analizy badawczej. Dla szkoły frankfurckiej to ich kwintesencja, sprawa zasadnicza. Marks poświęcił antropoplogii materialistycznej tylko swą młodość, właściwie jedną pracę tzn. ?Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne?, frankfurtyczycy całą swą działalność.

Marks nie używa terminu fałszywe potrzeby, nie używają go też, poza Herbertem Marcusem, naukowcy związani z frankfurckim Instytutem Badań Społecznych. Jednak podział na potrzeby prawdziwe i fałszywe jest w ich pracach ciągle obecny. Jest on nierozerwalnie związany z krytyką systemu kapitalistycznego, ponieważ potrzeby fałszywe są jego wytworem. Dopiero w społeczeństwie socjalistycznym nie będzie dla nich miejsca, a potrzeby prawdziwe rozwiną się, nie będą się ograniczać tylko do potrzeb podstawowych.

Analiza Marksa i szkoły frankfurckiej jest przydatna w dobie dzisiejszej, liberalnej apoteozy kapitalizmu, szczególnie widocznej w Polsce. Pokazuje ona jak system ten jest skonstruowany, jak pozbawia ludzi wolności, swobody wyboru, zwłaszcza w perspektywie kultury masowej. O ile większość państw Europy Zachodniej zna już dobrze wady tego systemu, o tyle w Polsce ciągle przeważa naiwna wiara w jego doniosłość. Można nie zgodzić się na pełną negację kapitalizmu, na rewolucję, co pustulują marksiści, ale dzięki lekturze ich prac nie da się zaakceptować tego systemu w jego klasycznej, liberalnej postaci.

Antropologia młodego Marksa opiera się na materializmie. Przy opisywaniu człowieka Marks unika abstrakcji. Człowiek to materialny produkt posiadający ciało, w którego skład wchodzą m.in materialne środki komunikacji. Człowiek jest istotą społeczną, gdyż jest uwikłany w stosunki z innymi ludżmi. Jest częścią przyrody. Od innych elementów przyrody różni go to, że aktywnie i świadomie przekształca naturę dla własnych potrzeb. Wyraża się to w jego ekspresji tzn. w działalności- w produkcji materialnej, formach życia społecznego, działalności artystycznej i naukowej. Zwierzęta nie są świadome swej działalności, człowiek tak. "Człowiek czyni samą swą działalność życiową przedmiotem własnej woli i świadomości" (Marks "Rękopisy...", str.67). Taka własnie, świadoma działalność decyduje o tym, że człowiek jest człowiekiem jako istotą gatunkową. Świadomość wasnej działalności pozwala człowiekowi uczynić ją znacznie głębszą niż u zwierząt. Nie jest ona jednostronna czyli nastawiona na potrzeby własne i swego potomstwa, lecz wielostronna, nastawiona na potrzeby całego gatunku. Nie wypływa z potrzeb fizycznych, przeciwnie jest od nich wolna. Zwierzę wykorzystuje tylko swoje możliwości, człowiek korzysta ze środków płynącyh z przyrody. Jego wytwór nie jest z nim bezpośrednio związany, jest on od niego niezależny.

Antropologia Marksa jest jednak także historyczna. Jej historyczność polega na tym, że człowiek jest zależny od stosunków ekonomiczno-społecznych panujących w czasie jego życia.W takim społeczeństwie w jakim funkcjonuje Marks, w XIX-wiecznym kapitalistycznym społeczeństwie przemysłowym, człowiek nie może się swobodnie realizować, nie może swobodnie działać. Nie może realizować swoich potrzeb, za wyjątkiem potrzeb biologicznych. Realizuje potrzeby, które są mu narzucone przez panujących. Takie potrzeby są właśnie dla autora "Manifestu komunistycznego" potrzebami fałszywymi.Potrzeby są potrzebami historycznymi w tym sensie, że modelowane są przez historyczne otoczenie. Gdyby doszło do zmiany otocznia, do zmiany społeczenstwa kapitalistycznego na socjalistyczne człowiek mógłby być człowiekiem. Potrzebna jest więc historyczna zmiana, która pozwoli człowiekowi wykorzystać jego materialny potencjał zagubiony w systemie kapitalistycznym.

U młodego Marksa mamy napięcie miedzy materią a historią. Materia oznacza tutaj to czym dysponuje człowiek, jego potencjalne możliwości.Możliowości te nie muszą być jednak realizowane.Oznacza ona też to, co pierwotnie było człowiekowi dane, bo pierwsze społeczności ludzkie możliwości te wykorzystywały.Ludzie pierwotni żyli w komunizmie,w równości. Takie ujmowanie materii stanie się bardziej zrozumiałe w późniejszej fazie działalności Marksa, kiedy okaże się, że społeczeństwo materialne(komunistyczne) musi nieuchronnie wrócić.Marks bedzie przekonywał o nieuchronności zmian historycznych prowadzących ku takiemu społeczeństwu.Materia musi być materią, nie może być absraktem, dlatego kapitalizm jest czymś co musi zostać obalone.

Niemożność realizowania przez człowieka własnych, prawdziwych potrzeb wynika z alienacji (Entfremdung) lub eksterioryzacji (Entäusserung) jego pracy. Przez pracę należy tu rozumieć całościową działaność ludzką. Alienacja ma trzy wymiary, jest alienacją produktu pracy człowieka, alienacją samej pracy oraz alinacją człowieka jako istoty gatunkowej. "Alienacja wyraża się zarówno w tym, że mój środek do życia należy do kogoś innego, że to, co jest moim pragnieniem, stanowi niedostępną własność kogoś innego, jak i w tym, że (...)moje działanie jest czymś innym" (Marks "Rękopisy...", str.117).

Robotnik produkując przedmiot wyraża nim swoją pracę. Taka praca to praca uprzedmiotowiona, urzeczywistniona, mająca swój materialny wyraz.W warunkach panowania własności prywatnej urzeczywistnienie jego pracy oznacza, że produkt jego pracy nie jest mu przynależny. Jest obcy,niezależny względem jego pracy i względem niego samego jako producenta.Jego produkt nie tylko jest czymś niezależnym od niego, zewnętrznym, ale także mu wrogim.Im więcej bowiem robotnik produkuje tym bardziej staje się biedny."Praca stwarza cuda dla bogatych, a dla robotnika nędzę" (Marks "Rękopisy...",str.63).Poprzez utratę produktu swej pracy robotnik jest coraz bardziej wyalienowany względem przyrody (świata zewnętzrnego, materialnego). Nie może dzieki niej wyrazić swej pracy i nie może się dzięki niej się utrzymać.

Wyalienowany nie jest jedynie produkt, efekt pracy, ale i ona sama jako czynność. W kapitalizmie praca robotnika staje się czymś niezależnym od niego, zewnętrznym wobec niego. On się w niej nie wyraża, nie zaspokaja swej autentycznej potrzeby dzialalności. Jego praca staje się potrzebą fałszywą, narzuconą, "należy do kogoś innego, jest zatraceniem siebie" (Marks "Rękopisy..." str.65). Człowiek nie czuje się dobrze pracując, nie rozwija się, nie jest sobą. Działalność jest udręką, rujnowaniem siebie, zadręczaniem. W sytuacji takiej prawdziwe potrzeby człowieka ograniczają się tylko do potrzeb podstawowych- picia, jedzenia, płodzenia potomstwa.

Nie może on realizować potrzeb wyższych. Funkcjonuje niczym zwierzę, bo u zwierzęcia właśnie potrzeby biologiczne są zasadniczym celem."To, co zwierzęce staje się ludzkie, a to co ludzkie, zwierzęce" (Marks "Rękopisy...", str.65), tak wygląda istota człowieczeństwa w kapitalzmie.

Człowiek staje się wyalienowany jako istota gatunkowa poprzez to, że czuje się obco wobec produktu swej pracy i samej pracy.Przestaje identyfikować się z innymi ludźmi, z gatunkiem.Identyfikuje się tylko z samym sobą.Życie gatunkowe sprowadza się do życia indywidualnego, do realizacji celów indywidualnych. Człowiek jest świadomy swego upodlenia, ma świadomość tego, jak bardzo nieprawdziwa jest jego działalność."(...) Człowiek, właśnie dlatego, że jest istotą świadomą, czyni ze swej działaności życiowej, ze swej istoty, jedynie środek swej egzystencji" (Marks "Rękopisy...", str.67). Z podmiotu swej egzystencji staje się jej środkiem. Z twórcy staje się towarem.W ten sposób następuje deprecjacja czyli obniżenie wartości ludzi jako ludzi.

Trzeci z aspektów alienacji jest aspektem najgorszym, gdyż dotyczy on także innych ludzi, całej ludzkości.Kiedy następuje alienacja produktu pracy człowieka bądz samej jego pracy dotyczy to tylko jednostki.Kiedy jednak wyalienowany jest człowiek jako człowiek, jako całość ma to wpływ na innych.Ludzie bowiem są społeczni, żyją ze sobą, komunikują się , oddziaływują na siebie. Dramat jednego człowieka staje się dramatem reszty."(...)W warunkach pracy wyalinowanej każdy człowiek traktuje drugiego według miernika i stosunku, w jakim znajduje się sam jako robotnik" (Marks "Rękopisy...", str.69).Zatem konieczność zmiany to nie konieczność indywidualna, ale społeczna.

Zasadniczą przyczyną alienacji człowieka w kapitalzmie jest własność prywatna. Robotnik jest towarem, jest częścią prywatnego kapitału. Jest opłacany aby mógł przeżyć i nadal pracować, co przypomina konserwację maszyny, narzędzia. Robotnik utożsamia się z kapitałem, żyje aby nim być.Nie jest człowiekiem, lecz robotnikiem w warunkach panowania własności prywatnej.Stosunek własności prywatnej jako pracy oznacza działalnóść obcą człowiekowi, obcą jego
świadomości.Oznacza życie w abstrakcji, wypełnianie falszywej potrzeby pracy.Stosunek własności prywatnej jako kapitału oznacza, że przedmioty wchodzące w skład kapitału tracą swą naturalną i społeczną treść, przestają być określone.W ten sposób także kapitał traci jakąkolwiek rzeczywistą treść.

Natura marksowskiej aliencacji zbliża go bardzo do Kanta, do jego drugiego imperatywu kategorycznego. Tenże imperatyw brzmi- "postępuj tak aby człowieczeństwo twoje i innych było zawsze celem a nie tylko środkiem do celu".W warunkach kapitalzmu ten postulat jest całkowicie odrzucony. Człowiek (robotnik) jest środkiem a nie celem. Nie może swobodnie działać, kształtować swej osobowości. Traktowany jak towar jest tylko środkiem do pomanżania zysku dla kapitalisty.Podobnie jest z jego pracą, ona też przestaje być celem samym w sobie a staje się środkiem do utrzymania, przedłużenia egzystencji. Przedłużenia egzystencji systemu a nie egzystencji własnej, bo, z czego robotnik nie zdaje sobie sprawy, im więcej produkuje tym bardziej jest ubogi.Życie i praca człowieka nie jest celem, ale środkiem do celu. Środkiem do celu nie jego, lecz innych,środkiem narzuconym dzięki wytworzeniu falszywych potrzeb. Nie jest to żadne człowieczeństwo a jedynie działanie człowieka, który człowiekiem być przestał. Nie jest to dążenie do ludzkiego, autentycznego celu- samorealizacji, lecz dążenie do celu kapitalisty, dążenie pod postacią przedmiotu, środku do tego celu.

Aby człowiek ponownie mógł być człowiekiem konieczna jest emancypacja, emancypacja jego osobowości,w tym także potrzeb.Musi nastąpić przemiana stosunków społecznych na takie,w których człowiek ma swobodny wybór, jest twórczy, rozwijają się jego autentyczne potrzeby.Nie może dokonać się ona inaczej niż poprzez przezwyciężenie eksploatacji i wyobcowania pracy a tym samym zniesienie własności prywatnej.Ustrojem gwarantującym takie warunki jest socjalizm (komunizm),gdzie własność bedzie wspólna, kolektywna.Nie oznacza to jednak, że ludzka osobowość zostanie zredukowana do jednorodnej formy życia społecznego.

Zmiana warunków musi być jednak zmianą społeczną. Aby znieść system kapitalistyczny potrzebna jest rewolucja. Proletariusze z różnych krajów muszą się połączyć, zjednoczyć. Walka indywidualna, walka własnego ja nie przyniesie żadnego rezulatutu. Samotna walka z fałszywymi potrzebami to bunt fikcyjny. Człowiek jest nierozerwalnie związany z innymi ludźmi. Rozwój jednostki to rozwój innych jednostek.

Kontrowerysjną sprawą jest na ile młody Marks, ten z "Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych", to prawdziwy Marks.Całokształt jego działalności przedstawia się inaczej niż jego materialistyczna antropologia.Najważniejsze dzieła, przede wszystkim "Kapitał" i "Manifest komunistyczny" nie poruszają tematu osobowości człowieka, jego potrzeb. Nie ma w nich miejsca na aleinację pracy. W "Rękopisach" człowiekiem, który jest wyalienowany i ma się wyzwolić jest każdy,oprócz tych, którzy stoją na straży systemu i manipulują ludzmi tzn.kapitalistów.Im jest dobrze, zgodnie z interesem klasowym chcą zachowania swojej pozycji.Pośrod ludzi dążących do zmiany, poza robotnikami, jest jeszcze miejsce na ludzi klasy średniej, byłych feudałów.W pózniejszym okresie będą to tylko robotnicy, członkowie klasy robotniczej należacy do partii, zdodnie z ideą proletaryzacji wciąż przyrastający.Prawdopodobnie mieli rację ideolodzy marksizmu- leninizmu, że prace młodego Maksa nie są reprezentatywne i nie mogą być traktowane jako główny sens i wykładnik poglądów Marksa.Kwintesencja Marksa to czas późniejszy, czas dojrzały. Nie znaczy to jednak, że młody Marks nie miał wpływu na marskizm jako kierunek filzoficzny. Miał ogromny, szczególnie na doktryny marksistowskie w Europie Zachodniej- humanizm socjalistyczny i szkołę frankfurcką.

Szkoła frankfurcka to określenie nadane szerokiej grupie, nastawionych lewicowo, myślcieli związaych z Instytutem Badań Społecznych (Institut der Sozialforschung) mieszczącym się na uniwersytecie we Franfurcie nad Menem.Do grupy tej należeli m.in: Max Horkheimer,Theodor W.Adorno,Herbert Marcuse,Leo Lőwenthal,Frank Pollock,Walter Benjamin i J?rgen Habermas. Działała ona w okresie 1923-50,w latach trzydziestych franfurtczycy przebywali na emigracji w USA i związani byli z Uniwersytetem Columbia w Nowym Yorku.Koniec aktywnego oddziaływania szkoły franfurckiej jako takiej należałoby jednak powiązać dopiero ze śmiercią jej przywódców-Adorno (69), Horkheimera (73) i Marcusego (79).Pomimo, że grupa nie działała już razem to poszczególni myśliciele nadal odwoływali się do wspólnego dorobku, nie można też zapomnieć,że po rozpadzie szkoły ukazało się kilka ważnych dla tego nurtu pozycji,przede wszystkim "Człowiek jednowymiarowy"(64).Przez ten czas poglądy grupy znacznie ewaluowały.Miano szkoły pasuje jedynie do drugiej części jej działalności,po powrocie z USA. W pierwszej miała ona bowiem charakter badawczy, franfurtczycy pracowali nad własną teorią społeczeństwa- teorią krytyczną.

Teoria ta nie skupia się na marksowskiej ekonomii, raczej na antropologii.Maksizm jest w niej tylko podstawą, punktem wyjścia. Łączy ona maksizm z innymi kierunkami filozoficznymi, przede wszystkim z psychoanalizą. Jest próbą zrozumienia, ze współczesnej autorom peryspektywy, dlaczego kapitalzm, mimo ciągłych kryzysów, nadal trwa. W powiązaniu z wydarzeniami historycznymi wydaje się produktem porażek i sprzeczności rewolucyjnego, szczególnie niemieckiego, ruchu robotniczego po pierwszej wojnie światowej. Jest wynikiem poczucia bezradności i nieprzezwyciężalności społeczeństwa kapitalistycznego po nieudanej rewolucji w Niemczech.

Zaintersowanie fałszywymi potrzebami u Marcusego i innych frakfurtczyków bierze się z natury teorii krytycznej. Z jej dwóch podstawowych założeń, które przedstwił Marcuse w ?Człowieku jednowymiarowym?. Zdaniem teorii krytycznej życie ludzkie jest godne przeżycia i trzeba je takim uczynić. W każdym społeczeństwie istnieje możliwość ulepszenia bytu ludzi i środki do tego postępu. Tak więc na to co nam dane, na społeczeństwo, na system trzeba patrzeć krytycznie. Należy rozważać inne możliwości, alternatywy przy jego funkcjonowaniu. Jedynie wtedy mamy szansę dostrzec to czego brakuje i to co jest potrzebne, te elementy, które trzeba wprowadzić i wyeliminować. Wtedy tylko możliwy jest postęp. Gdyby więc nie krytyczny charakter teorii Instytutu Nauk Społecznych potrzeby fałszywe nie byłyby ważnym tematem. Gdyby franfurtczycy nie negowali systemu kapitalstycznego, jego przejawów nie mieliby powodu dokonywać rozróżnienia na potrzeby prawdziwe i fałszywe. Jeżeli ich teoria bylaby funkcjonalna a nie konfliktowa zapewne wszystkie potrzeby byłyby prawdziwe i godne zaspokojenia w pięknym i harmonijnym kapitalizmie.

Myślenie o człowieku u frakfurtczyków jest rownież materialistyczne i historyczne. Opiera się na antropologii filozoficznej Maxa Schelera, który odrzuca metafizykę a postuluje zajęcie się materią.Według Horkheimera obraz człowieka to obraz wynikający z dynamiki historii a nie jego niezmiennej, odizolowanej istoty. Jest to obraz życia społecznego, poszczególnych grup. Szczególnie w dobie kapitalzmu, bo wcześniej nie było to aż tak zauważalne, człowiek nie jest jednością, nie jest zwarty. Jest podporządkowany systemowi, niesamodzielny. Jak stwierdza Horkheimer jednostki to elementy masy.

Fałszywe potrzeby są jednym z zasadniczych pojęć używanych przez Herberta Marcusego w "Czlowieku jednowymiarowym", książce która
stała się natchnieniem dla zrewoltowanej młodzieży Marca 68. Bez zrozumienia istoty falszywych potrzeb nie da się w pełni zrozumieć sposobu w jaki system kapitalistyczny zniewala jednostkę.Potrzeby falszywe "to takie,ktore są narzucone jednostce w procesie jej
represjonowania, przez partykularne interesy społeczne:potrzeby, które utrwalają znój, agresywność, cierpienie i
niesprawiedliwość"(Marcuse "Człowiek...", str.21).Do takich porzeb należy zaliczyć wszystkie te potrzeby, które wpaja nam obce
źrodło np.reklama. Wpaja je nam po to, abyśmy byli częścią masy, kolejnym posłusznym, bezwolnym klientem, który zatracił swą indywidualność. Potrzebami fałszywymi są takie potrzeby, w których upodabniamy się do innych, tracimy swą tożsamość.Potrzeby indywidualne stają się potrzebami społecznymi. Potrzebą falszywą jest potrzeba wypoczynku, zabawy, zachowywania się, konsumowania a nawet kochania i nienawidzenia zgodnie z tym jak robią to inni.Nie są one zazwyczaj uświadamiane,jednostki są przekonane o swojej wolności wyboru. Identyfikują się z tymi potrzebami, odnajdują się w nich. Mniej upośledzone jednostki godzą się na nie, ponieważ system czyni to zniewolenie przyjemnym.Jednak te potrzeby, mimo społecznej akceptacji, nadal są fałszywe, są wytworami represyjnego społeczenstwa.W interesie wszystkich jednostek, nawet tych pozornie szczęśliwych, jest to aby potrzeby te znieść, zastąpić je prawdziwymi.Może się to dokonać jedynie dzięki przejściu, na drodze rewolucji, z systemu kapitalistycznego do systemu socjalistycznego. To jednostki decydują o tym, które potrzeby są fałszywe a, które prawdziwe, jednak mogą to świadomie uczynić dopiero wtedy, gdy są wolne,niemanipulowane i nieindoktrynowane.Mogą to uczynić dopiero wtedy gdy przeciwstawią się status quo.

Społeczeństwo fałszywych potrzeb to społeczeństwo totalitarne, nie poprzez terror czy organizację polityczną ,ale organizację ekonomiczno-techniczną, dzięki manipulacji potrzebami przez kapitalistów. Społeczeństwo, k?ore nie zaspokaja prawdziwych potrzeb człowieka a mimo to funkcjonuje to Społeczeństwo Obfitości. Społeczeństwo, które zniewala człowieka dzięki swemu bogactwu. Postęp, wzrost i bogacenie uzależnia człowieka od aparatu."W warunkach wzrastającego standardu życia niezgodność z systemem jako takim wydaje się społecznie bezużyteczna-tym bardziej bezużyteczna, im bardziej pociąga za sobą straty polityczne i ekonomiczne oraz im bardziej zagraża sprawnemu funkcjonowaniu całości"(Marcuse "Człowiek...", str.18).Społeczeństwo to sankcjonuje siebie także racjonalnością, szczególnie technologiczną. Racjonalność ta z kolei wyzwala wydajność produkcji.Społeczeństwo takie tworzy
jednowymiarowego człowieka, człowieka, który nie może i nie chce powiedzieć nie, całkowicie zależnego. W społeczeństwie takim nie ma alternatywy, opozycji, nie ma wyboru.Nie ma wolności, jest tylko "(...)wolna konkurencja przy regulowanych cenach, wolna prasa, która cenzuruje samą siebie, wolny wybór między znakami firmowymi i gadżetami"(Marcuse "człowiek..., str.25).

Społeczenstwo Obfitości to społeczeństwo kapitalistycznej, zachodniej Europy, społeczenstwo demokracji parlamentarnej.
Społeczeństwo, w którym narodowa gospodarka działa na rzecz międzynarodowych korporacji, upodabniają się do siebie niebieskie i białe kolnierzyki oraz biznessmeni i związkowcy,rodziną rządzi opinia publiczna a w intymność człowieka wkracza kultura masowa.Swobody i prawa takie jak: wolność myśli,słowa, sumienia i swoboda inicjatywy nie mają już racji bytu. Brak politycznego wyboru (alternatywy) uwidacznia się w dwupartyjnym systemie politycznym, gdzie dwie wielkie partie niczym się nie różnią.Są zgodne w polityce zagranicznej,niewielka jest ich odmienność w spojrzeniu na politykę wewnętrzną.Reprezentują tylko innych ludzi, inne środowiska, inne symbole.

Marcuse jest zdecydowanym przeciwnikiem technologii, techniki.To na niej opiera się manipulacja ludźmi, panowanie nad potrzebami. Społeczeństwo technologiczne to system panowania najsilniejszych ekonomicznie grup, w którym kultura, polityka i ekonomia poddają się technologicznej racjonalności.Zdaniem niemieckiego socjologa Clausa Offe negacja techniki zbliża autora "Erosa i cywilizacji" do takich intelektualistów konserwatywnych jak Hans Freyer,Helmut Schelsky czy Arnold Gehlen.

Najważniejszym obszarem manipulacji ludzkimi potrzebami jest dla frankfurtczyków kultura. Kultura, która w przeciwieństwie do czasów Marksa nie jest już elitarna, ale dostępna wszystkim. Jest to kultura dla wszystkich, kultura masowa.Kultura jako całość i różne jej aspekty zyskują wymiar zwykłych produktów na wolnym rynku, które należy sprzedać z jak największym zyskiem, jak największej ilości ludzi. W Spoleczeństwie Obfitości mamy do czynienia z przemysłem kulturalnym (Kulturindustrie), który to, za sprawą Theodora Adorno i Maxa Horkhiemera, stał się sztandarowym terminem używanym przez frankfurtczyków.Przemysł ten poznali oni podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych,kraju pozornej demokracji kulturalnej.

W przemyśle tym nie realizuje się wartości,kultura traci swoją autentyczną treść.Jedynym jej celem jest przyniesienie zysku.Jest ona wyalienowana.

Zniesiona zostaje autonomia sztuki i rynku, te dwa światy zaczynają się przenikać. Sztuka jest komercyjna a rynek uwznioślony,poparty wyższymi ideami.Sztuką staje się nawet sama reklama. W takim przemyśle klient wcale nie jest panem, nie jest podmiotem tylko przedmiotem. Nie są realizowane jego prawdziwe potrzeby kulturalne, tylko wola innych, tych którzy przemysłem zarządzają.Mamy tu do czynienia z alienacją człowieka w związku z jego potzrebami wyższymi.Konsumentowi stara się jednak wmówić, że ma on wolność i może się realizować.Ta wolność jest iluzoryczna, jest wyborem między ograniczoną ilością podobnych do siebie produktów, jest pseudoindywidualizmem.

Przemysł ten w znacznym stopniu opiera się na technologii. To ona sprzyja standaryzacji i produkcji seryjnej.Jej produktem są środki masowego przekazu, dzięki którym kultura masowa może się swobodnie rozprzestrzeniać i uniformizować ludzi.

Kultura traci swój autentyczny charakter w najróżnieszych dziedzinach.Kilku z nich naukowcy z Instytutu Badań Społecznych przyjrzeli się dokładniej.Theodor Adorno analizował upadek wartości w muzyce.W kapitalizmie także ona jest towarem a jej wartość ogranicza się do wartości rynkowej.Muzyka nie zaspokaja potrzeb ludzi a jedynie potrzeby przemysłu.Zanika przedkapitalistyczna, niekomercyjna muzyka jako forma sztuki dla sztuki, aktwności dla zadowolenia własnego i ewentualnych słuchaczy. Człowiek,poprzez technikę będącą na usługach wielkich korporacji, traci kontakt z naturalną, autentyczną muzyką.Nie wyraża dzięki niej swoich indywidualnych, spontanicznych emocji a powiela jedynie gusta publiczności.Oddzielenie muzyki od społeczeństwa postępuje wraz z rozwojem kapitalizmu.Do końca XVIII w. muzyka ma charakter społeczny, muzyką zajmują się szerokie kręgi społeczenstwa tzn. bractwa muzyczne i pojedyncze rodziny a relacja między muzykami a publicznością nie ma żadnego związku z pieniędzmi.Od początku XIX w., wraz z nastaniem burżuazji, muzyka stopniowo traci taki charakter.Jedyną szansą na ponowne uspołecznienie muzyki, nadanie jej cech ludzkich a nie towarowych jest zmiana systemu.

W Społeczeństwie Obfitości kultura jest, zdaniem Herberta Marcusego, kulturą afirmatywną czyli afirmującą system.Jest to kultura, w której realizować wyższe idee i wartości można jedynie w świecie duchowym,wewnętrznym. Świat ten znajduje się ponad cywilizacją, ponad rzeczywistością, jest od niego lepszy.Przebywanie w nim ma charakter święta, uroczytego aktu.Nie trzeba tam walczyć o byt, zajmować się codziennymi,prozaicznymi sprawami.Tam człowiek naprawdę może być człowiekiem, może się wyrazić- swoją osobowość, swoje potrzeby.Mimo,że świat wewnętrznej ucieczki jest początkowo protestem przeciw rzeczywistości, w końcu staje się na nią obojętny. Człowiek nie chce już zmieniać rzeczywistości, godzi się na nią, akceptuje ją.Wolna jest dusza ludzka,ciało jest natomiast zniewolone.Wolność świata duszy, świata
autentycznej sztuki, dopuszczana jest,gdyż nie ma on związku z rzeczywistością, w żaden sposób do niej nie przystaje.Zawiera treści, w kapitalistycznej rzeczywistości, zdeaktualizowane i zapomniane.Nie są tu zatem ważne chęci, dusza nie ma możliwości oddziaływania na system
społeczny.Szczęście nie może realizować się w stosunkach społecznych.

Frankfurtczycy nie traktowali Marksa ideologicznie. Był jednym z wielu autorów z jakich korzystali, łączyli jego koncepcje z pomysłami innych.Często go krytykowali np. Marcuse zarzucał mu, że nie docenił stopnia podboju przyrody przez człowieka i znaczenia techniki.Marksizmu "(...)nie traktowali jako ideologii klasy robotniczej i partii" (Malinowski "Szkoła...",str.102).Nie intersowało ich zwycięstwo proletariatu, ale człowieka.Człowieka,
który wcale nie musi posiadać legitymacji członka partii komunistycznej. Tym bardziej, że w społeczeństwie technologicznym podział na burżuazję i proletariat, w porównaiu z czasami Marksa, starcił zupełnie na znaczeniu.Marcuse za grupę krytyczną wobec systemu i potencjalnie wywrotową uznał lumpenproletariat oraz studentów. Konieczność rewolucji, zdaniem Marcusego, nie wynika z ekonomii, ale z istoty człowieka- "przejście od kapitalzmu do socjalizmu jest konieczne, lecz tylko w tym znaczeniu, że konieczny jest pełen rozwój jednostki" (Malinowski,"Szkoła..., str.109,110). Naukowcy z Instytutu Badań Społecznych przyjęli Marksa ze względów moralnych,humanistycznych. Socjalizm uznali za formę współczesnej moralności.Dostosowali humanizm do Marksa.Potrzebowali go, ponieważ dostrzegli ogromną sprzeczność między ideałami rewolucji francuskiej oraz morlanością kantowską a stosunkami społeczno-polityczno-gospodarczymi w kapitalizmie.Szkoła frankfurcka "(...) widziała w nim jedynie siłą zdolną do przywrócenia ideałow burżazyjnego humanizmu, których upadek konstatowała w dobie kapitalizmu wolnorynkowego" (Malinowski, "Szkoła...", str.101)

Z takiej perspektywy nie dziwi fakt, że ulubionym dziełem Marksa dla Herberta Marcusego są "Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne".Opublikowanie tej pracy jest, jego zdaniem, sprawą zasadniczą w historii badań nad Marksem. "Rękopisy" zawierają wszystkie późniejsze kategorie jego politycznej ekonomii. Autor "Rozumu i rewolucji" może tak stwierdzić,gdyż interesuje go jedynie marksowska antropologia. Zaintersowany jest marksowskim człowiekiem jako człowiekiem a nie robotnikiem, podmiotem gospodarczym.

Dzięki frankfurtczykom teorie młodego Marksa zyskały na nowo aktualność i znaczenie.Nie ma racji wielu badaczy marksizmu m.in Leszek Kołakowski, przypisująć szkole frankfurckiej rozkład myśli marksistowskiej.Jest on rozkładem z pozycji radzieckich ideologów marksizmu-leninizmu, wychowanych na dogmatach Marksa z "Kapitału". Nie jest natomiast z pozycji niezależnego obserwatora współczesnego kapitalizmu.Widać bowiem niezaprzeczalnie, że kapitalizm jest wydolny ekonomicznie, że ekonomicznie ma się nadzwyczaj dobrze.Choć globalnemu kapitalizmowi zdarzają się kryzysy ekonomiczne, jak wielki kryzys z lat 30-tych, są one wpisane w jego naturę i są przewyciężane. Nie da się udowodnić postępującego wyzysku klasy
robotniczej.Stopniowa pauperyzacja klasy robotniczej przede wszystkim dlatego jest nieaktualna, że, w dobie technologii, proletariat jest nieliczny. On stale się kurczy, co jest zupelną odwrotnością marksowskiej tezy o proletaryzacji.Nie znaczy to jednak, że kapitalzm jest dobrym systemem. W państwach kapitalistycznych funkcjonuje ogromna przepaść między bogatymi a biednymi,ale biedni ci nie mają świadomości swego podporządkowania.Przystają na to co oferuje im system, liczą, że ich los się odmieni zgodnie z amerykańskim mitem od pucybuta do milionera.Faktycznie ludzie w tych państwach się bogacą, oczywiście ci na górze drabiny społecznej zdecydowanie bardziej niż ci na dole. Nie mogą jednak realizować siebie, człowieczych wartości, ulegają zezwierzęceniu jak opisał to Marks.Tą społeczną zgodę na system
kapitalistyczny, rozciągającą się nawet na ludzi biednych, wytłumaczyć można jedynie dzięki marskowskiej antropologii. Tylko dzięki falszywym potrzebom ukazać można manipulację jaką podejmują szerokimi masami nieliczni.

Również w dzisiejszej sytuacji Polski fałszywe potrzeby odgrywają ogromną rolę.Choć nie toczy się żadna systemowa debata dokąd zmierzamy, od 1989r. budujemy kapitalizm oparty na liberalnych wzorcach.Budujemy go, mimo, że rządziła i rządzić będzie wkrótce ponownie rzekoma socjaldemokracja, pod postacią SLD.Kapitalizm u nas postępuje, postępuje też manipulacja ludżmi. Szczególnie zauważalne jest to w przypadku kultury, ktora stopniowo straciła swój autentyczny charakter. Prawie wszystkie oficjalne przejawy kultury stały się masówką, nieliczne już obszary prawdziwej sztuki zeszły do podziemia i zyskały rangę kontrkultury. Nie można liczyć, jak robiła to u progu transformacji Antonina Kłoskowska, że polska, rodzima kultura się obroni. Nie ma na to szans.Wszystkie zjawiska obserwowane przez farnfurtczyków w Zachodniej Europie powtarzają się lub powtórzą w Polsce.Marks i badacze z Instytutu Nauk Społecznych postulowali całkowite odrzucenie systemu, rewolucję, bo tylko ona może przynieść całkowite odrzucenie tych negatywnych zjawisk.Myślę jednak, że Polski, w tym momencie historycznym, nie stać na tak radykalną zmianę.Powinniśmy natomiast starać się szeroko rozumianą alienację,alienację osobowości człowieka, pracy jako czynności oraz kultury,ograniczać. Nie wyeliminujemy jej, ale być może nadamy tym wyalienowanym obszarom połowiczny sens. Ukażemy masom,gdzie i jak mogą być manipulowane, obdarzymy je świadomością.Jest to wykonalne na drodze reform, które prowadziłyby nas do systemu społecznej gospoarki.Niestety, choć jest to dla mnie głęboko niezrozumiałe, nic nie wskazuje aby nasze elity polityczne zechciały podążyć w tym kierunku.

Fałszywe potrzeby są podstawą krytytki kapitalizmu, zarówno u młodego Maksa jak i w szkole frankurckiej.Właśnie one są mechanizmem w jaki kapitalści, rozumiani całościowo (Marks) i ograniczeni do tych najważniejszych (frankfurtczycy),narzucają człowiekowi swoją wolę.U Marksa ludzie mają świadomość tego zniewolenia, u frankfutczyków, poza nielicznymi wyjątkami, nie. Z ich świadomości wynika to, czy chcą zmienić system.U Marksa świadomość popycha ich w tym kierunku, u franfurtczyków brak świadomości lub akceptacja poprzez przyjemność blokuje taką chęć. Dla Marksa przejście do socjalizmu jest koniecznością ze względów ekonomicznych, co szczególnie zaznacza się w jego póżniejszych pracach, natomiast dla franfurtczyków czynnikiem determinującym jest istota człowieka, człowieczeństwo. U Marksa za zło kapitalzmu odpowiedzialna jest własność prywatna,w przypadku szkoły franfurckiej odgrywa ona mniejszą rolę w porównaniu z techniką, która miejscami zdaje się nie tylko środkiem manipulacji, ale nawet podmiotem.Obie strony wyjście z kapitalzmu widzą jedynie w rewolucji, w radykalnej zmianie obejmującej całe społeczeństwo. Jednak dla Marksa tej zmiany dokonać może tylko proletariat, dla frankfurtczyków wszelkie grupy społeczne oprócz tych, którym na rękę jest kapitalstyczny system, Marcuse wskazywał na lumpenproletariat i studentów.

Kamil Lirski

bibliografia w komentarzach