Społeczeństwo obywatelskie w ujęciu Marksa...

Społeczeństwo obywatelskie
w ujęciu Marksa i Gramsciego

Społeczeństwo obywatelskie rozumiane jest najczęściej jako sfera niezależnych od państwa instytucji, organizacji, związków i stowarzyszeń. Człowiek uczy się rozwijać w nich własną indywidualność i realizować własne interesy. Uczy się także współdziałania z innymi i bycia od nich zależnym. Marks redukuje pojęcie społeczeństwa obywatelskiego do sfery ekonomii. O jego kształcie decyduje własność i wymiana rynkowa a więc tzw. "baza". Determinuje ona działania państwa i innych struktur politycznych (oświaty, klubów i stowarzyszeń itd.) czyli tzw. "nadbudowy". Dzięki zniesieniu prywatnej własności kapitalistyczne społeczeństwo przekształcić można w społeczeństwo socjalistyczne. Dla Gramsciego sprawa nie jest tak prosta,
społeczeństwo to coś więcej niż tylko stosunki gospodarcze. To także sfera autonomicznych działań opartych na kulturze, która jest najsłabszym punktem w strukturze panowania kapitału. "Nadbudowa" ma nie mniejsze znaczenie niż "baza". Zmiana prowadząca ku socjalizmowi dokonać musi się rówież na polu wartości i idei czyli społeczeństwa obywatelskiego. Masy, dotąd poddane "hegemonii interesów burżuazji", zyskać muszą samoświadomość i stworzyć blok historyczny zdolny dokonać rewolucji.

Pewnym problemem przy porównywaniu koncepcji Marksa i Gramsciego jest fakt, że poglądy obu filozofów ewaluowały w czasie. Młody Marks różni się znacznie od starego, podobnie jest w przypadku Gramsciego. Młody Marks bliższy jest młodemu Gramsciemu a starszy staremu. Młody Gramsci zdaje się zupełnie "wywracać" schemat bazy i nadbudowy. Nadbudowa staje się w nim ważniejsza. Stary Gramsci stara się jedynie przywrócić nadbudowie jej rangę. Na potrzeby niniejszej pracy będę porównywał dojrzałe okresy twórczości obu filozofów. Częściej bowiem do nich się odwołujemy i uznać je można za ostateczne ujęcia.

Dla Karola Marksa społeczeństwo obywatelskie to pochodna systemu gospodarczego. Sfera kultury i oświaty, stowarzyszeń, klubów, instytucji religijnych to nadbudowa prawna i polityczna na bazie ustroju ekonomicznego danego państwa. Kapitalistyczna gospodarka w XIXw., niemal mechanicznie, określa kształt tych struktur. Kapitalistyczna klasa posiadająca środki produkcji wykorzystuje je, podobnie jak prawo i państwowy aparat przemocy, aby podtrzymać korzystne dla siebie stosunki społeczne. Struktury te są godne obalenia, gdyż kulturowo podtrzymują wyzysk robotników i alienację pracy. Należy obalić tę bazę a wraz nią zmieni się nadbudowę. Dokonać tego ma klasa robotnicza, co jest historyczną koniecznością z trzech zasadniczych powodów. Wraz z rozwojem produkcji proletariat staje się liczniejszy, staje się on także coraz bardziej świadomy swego położenia społecznego a wolnorynkowa gospodarka prowadzi do coraz większych kryzysów ekonomicznych, do postępującego zubożenia robotników. Rewolucja ustanowi gospodarkę uspołecznioną. Jej z kolei jako bazie towarzyszyć będzie odpowiednia nadbudowa- sieć instytucji popierających ją. Nie będzie już podziału klasowego i państwa jako aparatu przemocy.

U Antonio Gramsciego bardzo ważną rolę odgrywa pojęcie hegemonii. Występują dwa typy hegemonii- panowanie (dominio) i kierowanie (direzione). Tym dwóm typom hegemonii odpowiadają dwa typy systemów instytucji. Za panowanie odpowiedzialne jest "społeczeństwo polityczne" czyli państwo i system prawa. Za kierowanie opowiada ?społeczeństwo obywatelskie? czyli system nadbudów. "Społeczeństwo polityczne" działa za pomocą siły, sankcji. "Społeczeństwo obywatelskie" kształtuje poglądy, normy postępowania, zasady moralne i formy obyczaju. U progu lat 30-tych Gramsci dostrzegł jak ogromną rolę odgrywa to "społeczeństwo obywatelskie". Poprzez system szkolnictwa, instytucji religijnych, stowarzyszeń, partii politycznych, wydawnictwa książkowe, prasę i radio klasa rządząca zyskała przyzwolnie mas na swoja politykę. Jak baza oddziaływuje na nadbudowę, tak prokapitalistyczne państwo podporządkowało sobie ludzi. Mimo jednak, że kapitalistyczna baza determinuje kształt i charakter rzeczywistości społecznej oraz staje się ideologią pojawiają się warunki do jej przezwyciężenia. Te warunki tkwią w zmianie kulturowej, w zmianie wartości. Kultura bowiem nie musi być tworzona tylko przez kapitalistycznych ideologów, ale także przez masy. Wtedy mamy do czynienia z kulturą autentyczną a nie fałszywą czyli wypływającą z określonego sposobu produkcji. Są dwa rodzaje świadomości hegemonicznej czyli świadomości politycznej, samowiedzy. Jedna z nich jest powierzchowna, werbalna, bezkrytyczna. Jest to świadomość ukształtowana przez bazę, przez "społeczeństwo polityczne". Jest jednak także świadomość wynikająca z działania, ze współpracy społecznej. W carskiej Rosji wobec silnej pozycji "państwa politycznego" Lenin zastosował "wojnę manewrową", na Zachodzie wobec potęgi "państwa obywatelskiego" należy zastosować "wojnę pozycyjną". "Masywna struktura nowoczesnych demokracji zarówno co się tyczy organów państwowych jak i ogółu stowarzyszeń w życiu społecznym, jest dla sztuki politycznej tym samym, co okopy i trwałe fortyfikacje na froncie wojny pozycyjnej, dzięki temu element ruchu, który przedtem stanowił /cała/ wojnę, teraz stanowi tylko jej część". (Gramsci, str.
611). Kiedy z wolna zapanuje "duch rozłamu" (scisione) powstanie masowy ruch zbiorowy. Na polu kultury dojdzie do wielkiej wymiany wartości w skali społecznej. Masy zyskają samoświadomość, samookreślenie, nastąpi ich emancypacja kulturowa. Powstanie nowa grupa społeczna, blok historyczny (blocco strico), który zyska pozycję hegemoniczną i dokona rewolucji. Na jego czele staną elity, które będą działalnością grupy kierować, organizować ją. One to pomogą masom, tym "prostaczkom", osiągnąć postęp umysłowy, wyższe pojęcie o życiu. Zwycięży właśnie filozofia masowa, dla każdego. Filozofia związana z życiem praktycznym, potocznym.

U Marksa i Gramsciego odmiennie prezentuje się grupa, która dokonać ma rewolucji. Dla Marksa tą grupą jest klasa robotnicza, którą wchłonie klasę średnią wraz z postępującą koncentracją kapitału. Dla Gramsciego, który zauważył,że proces proletaryzacji wcale nie zachodzi jest to masa a więc ludzie z różnych grup społecznych. O ile Marks dowartościowywał proletariat i jemu powieżył rolę motora zmiany to Gramsci dostrzega znaczenie mas. Wszystko co dzieje się w historii wymaga, choćby biernego, ich udziału, ich przyzwolenia.

Obaj Filozofowie odmiennie patrzą na świadomość rewolucyjną i rolę inteligencji w jej tworzeniu. U Marksa mamy do czynienia ze "świadomością wnoszoną", robotnicy są uświadamiani przez inteligencję o ich swoim położeniu społecznym. O tym jak bardzo wyzyskiwani i wyalienowani. Wtedy to klasa w sobie przekształca się w klasę dla siebie. U Gramsciego ta świadomość ma dużo głębszy charakter, wiąże się ze zmianą kulturową mas. U Marksa inteligencja jest wyżej niż robotnicy, to ona obejmuje całość stosunków społecznych i wyznacza robotnikom drogę. U Gramsciego elita jest równa masie, która "podniosła" swoje kulturowe kompetencje. Kultura masy nie jest podporządkowana kulturze elity, obie są ze sobą zespolone w rewolucyjnym duchu.

Między Marksem a Gramscim toczy się spór o aktywną stronę historii. Dla Marksa są to stosunki produkcji, dla Gramsciego także świadomość i wytwory człowieka. Jest to w gruncie rzeczy spór o wolność i konieczność. Dla Marksa historia, będącą historią walk klasowych, nieubłaganie zmierza ku rewolucji, jest to swoista konieczność. Aspekt ludzki, ludzką wola "schodzi" na dalszy plan. Dla Gramsciego nie ma rewolucji bez aktu woli, bez świadomości. Historyczne okoliczności są ważne, ale nie najważniejsze.

Marks i Gramsci jako materialiści podobnie patrzą na naturę ludzką. Jest ona całokształtem stosunków społecznych. Człowiek marksistowski to człowiek zbiorowy, zgodnie z myśleniem dialektycznym. Ludzkość według Gramsciego to nie tylko pojedyncze jednostki, ale także inni ludzie i przyroda. Człowiek jest organicznie związany z innymi ludźmi, gdyż wchodzi w skład różnych organizmów społecznych. Z przyrodą wiąże go praca i technika. Te stosunki nie są u człowieka mechaniczne, są aktywne i świadome, polegają na zrozumieniu. "Toteż powiedzieć można,że człowiek zmienia sam siebie i przekształca w tym stopniu, w jakim zmienia i przekształca całokształt stosunków, którego stanowi centralny węzeł" (Gramsci, str. 40). Osobowość człowieka to całokształt tych stosunków. Filozofem może być tylko polityk, człowiek aktywny, dokonujący zmian w środowisku. Nie ma więc podziału na to co prywatne i publiczne, obie sfery są ze sobą nierozerwalnie związane. Marks i Gramsci są przedstawicielami analizy mikrospołecznej, przeciwnej liberalnej anazlie makro. Amerykański liberał Alexis de Tocqueville wyróżniał dwie sfery społeczeństwa obywatelskiego- społeczeństwo cywilne i społeczeństwo polityczne. Społeczeństwo cywilne to sfera prywatności, rodziny i egoistycznych interesów gospodarczych. Społeczeństwo polityczne to sfera zaangażowania politycznego, stowarzyszeń, klubów, partii.

Zarówno Marks jak i Gramsci należą do nurtu marksistowskiego, posługują się materializmem historycznym. Marksa, jako ojca tej filozofii, uznać można za prekursora, za swoisty "szkielet teoretyczny", Gramsciego za jego modyfikatora. Obaj są socjalistami, obaj chcą urzeczywistnienia takiego społeczeństwa, różnią się jednak w metodzie dojścia do niego. Marksa interesuje zmiana bazy czyli stosunków produkcji, Gramsciego zmiana nadbudowy czyli tego wszystkiego co nazywamy społeczeństwem obywatelskim. O ile dla Marksa baza ma zdecydowanie większe znaczenie niż nadbudowa, o tyle dla Gramsciego nadbudowa ma równie duże. Z perspektywy społeczeństwa obywatelskiego Marksa uznać można za wyznawcę myślenia ekonomicznego a Gramsciego za wyznawcę myślenia socjologicznego. Dla Marksa najważniejsze są tendencje dotykające gospodarki, dla Gramsciego zjawiska zachodzące wewnątrz ludzi. Ta różnica w podejściu wynika z odmiennych czasów, w których obaj żyli. Marks opowiada się za bazą, gdyż widział rewolucyjnego ducha drugiej połowy XIX w. Nie dożył natomiast rewolucji bolszewickiej, która byla nieudanym wprowadzeniem jego teorii w życie. Gramsci, obserwując stabilność kapitalizmu na Zachodzie w latach 20-tych XXw., zajmuje się nadbudową czyli tym czego Marks nie docenił i wykazuje, że na jej polu także może dokonać się rewolucyjna zmiana.

BIBLIOGRAFIA:

Gramsci Antonio "Pisma wybrane", tom 1, Książka i Wiedza, Warszawa 1961
Kuderowicz Zbigniew (redakacja) "Filozofia współczesna", tom 1, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990
Lamentowicz Wojciech "Państwo współeczesne", Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996
Palacz Ryszard "Klasycy filozofii", Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987
Wronkowska Sławomira i Zmierczak Maria (redakcja) "Kompendium wiedzy o społeczenstwie, państwie i prawie", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 1998

Kamil Lirski

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Społeczeństwo obywatelskie w ujęciu Marksa...

lewica.pl w telefonie

26 listopada: