No więc Razem teraz faktycznie jest już osobno. Połowa parlamentarzystek wyszła z partii. Oświadczenie w tej sprawie opublikowała Magdalena...
Na początku lat 60. Portugalia była ostatnim z wielkich kolonialnych imperiów, które opierało się falom dekolonizacji, a jej imperium obejmowało...
W niedzielę 22 września odbyły się wybory do parlamentu (landtagu) w niemieckim kraju związkowym Brandenburgia. Są to trzecie wybory do landtagów w...
Adolfo Sánchez Vázquez o moralności i polityce
Jak się powiada Adolfo Sánchez Vázquez, hiszpański filozof zesłany po wojnie domowej do Meksyku,...
Adam Jaśkow: Skąd znowu ten Brecht
Piotr Sadzik: Odebranie prawicy monopolu na śmiech to kwestia życia i śmierci
Dorota Jagoda Michalska: Władysław Hasior - dekolonializm, nowoczesność, historia
Jacenty Dędek: Miasto na miarę człowieka
Tomasz S. Markiewka: Nierówności po polsku - liczby już znamy, teraz przemówmy do wyo
Paweł Jędral: Diuna jak Palestyna
Agnieszka Wiśniewska: Kos. Bohater z podręcznika, który został ziomkiem
Galopujący Major: "1670" - serial, który może odmienić polską telewizję
Więzienia dla biednych
Książka Loïca Wacquanta "Więzienia nędzy" wydana w serii "Biblioteka Le Monde Diplomatique" rzuca światło na zjawiska, które obserwujemy na co dzień. Poczucie zagrożenia tak zwaną "miejską przestępczością", coraz silniejsze represje policyjne i wzrastająca liczba więźniów to elementy ogólnoświatowego procesu. Wszystko zaczęło się w Stanach Zjednoczonych za prezydentury Ronalda Reagana. Nie przypadkiem. Rządy konserwatystów oznaczały odejście od Keynesowskiego modelu państwa ze znaczną redystrybucją dochodów, programami socjalnymi i niskim bezrobociem. Umowa społeczna lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dawała przeważającej części amerykańskich obywateli poczucie względnego bezpieczeństwa rozumianego jako stabilność zatrudnienia i dochodów, możliwość awansu, a w razie potrzeby prawo do pomocy socjalnej. Wraz z końcem tej epoki pojawiły się problemy. Państwo opiekuńcze ustąpiło miejsca państwu karzącemu.
Zdaniem Wacquanta więzienia i policyjne represje są zjawiskiem nieodłącznym od postępów amerykańskiego i światowego neoliberalizmu. Neoliberalne hasło "mniej państwa!" dotyczy jedynie redukcji podatków, cięć socjalnych oraz deregulacji rynku pracy. Ci sami ludzie, którzy tak niechętnie patrzą na wszelkie administracyjne interwencje, domagają się jednak zdecydowanych działań tam, gdzie trzeba nadzorować źle opłacanych i niepewnych jutra pracowników oraz rosnącą armię pozbawionych wszelkich perspektyw bezrobotnych. Rozrost policji i więzień staje się antidotum na problemy społeczne wywołane postępami neoliberalizmu.
Nadzór, praca i biznes
Kontrola podklasy dokonuje się na dwa sposoby. Więzienie jest rozwiązaniem przede wszystkim dla mężczyzn. Dane dotyczące wzrostu populacji więziennej w USA są zatrważające. Jeszcze w latach siedemdziesiątych liczba więźniów w Stanach Zjednoczonych spadała średnio o 1% rocznie. W roku 1975 wynosiła zaledwie 380 tysięcy. Dwadzieścia lat później przekroczyła półtora miliona, a na początku XXI wieku sięgnęła dwóch milionów, ze wskaźnikiem blisko 700 osadzonych na 100 tysięcy mieszkańców. Kiedy więzienia usuwają z rynku pracy coraz większą liczbę bezrobotnych mężczyzn, kobiety i dzieci trafiają pod kuratelę zreformowanych programów socjalnych. Dla Wacquanta hasła zamiany welfare na workfare są elementem tych samych procesów co rozrost więzień. Nowe rozumienie opieki społecznej wiąże się z coraz ściślejszą kontrolą jej beneficjentów (na przykład testy na obecność narkotyków, kontrola zachowań seksualnych i tworzenie zintegrowanych baz danych pozwalających lokalizować jednostki nieprzystosowane). Przede wszystkim oznacza jednak przymus zatrudnienia na złych warunkach, ponieważ dostępność pomocy zależy w wielu przypadkach od gotowości do podjęcia nisko płatnej pracy.
O związku między rynkiem pracy a polityką karną świadczą także realizowane już w USA i Wielkiej Brytanii projekty prywatyzacji więzień. Nie chodzi tylko o "samowystarczalność" i przekonanie, że więźniowie powinni sami na siebie zarabiać jako niewykwalifikowani robotnicy. Więziennictwo staje się poważnym biznesem. Na branżowych targach wystawia się tysiące produktów od systemów nadzoru, poprzez techniki aprowizacji aż do składanych cel, które można w razie potrzeby ustawić na dziedzińcu. Skończyły się czasy, kiedy, lokalne społeczności protestowały przeciw budowie zakładów karnych w sąsiedztwie. Dziś więzienia zapewniają pewne miejsca pracy i stabilny popyt na usługi. Prywatne firmy więziennicze, które w USA rozpoczęły działalność na początku lat osiemdziesiątych, do końca wieku zanotowały imponujący współczynnik wzrostu sięgający 45 proc. Correction Corporation of America, Correctional Services Corporation, Securior i Wackenhut są notowane na giełdzie i przynoszą niemałe zyski akcjonariuszom, którzy zdecydowali się zainwestować w wielkie zamknięcie biednych.
Zerowa tolerancja
Moda na "twardą rękę" przyszła do Polski wraz ze sławą Rudolpha Giulianiego, gwiazdy prokuratury, a później burmistrza Nowego Jorku. Okazuje się jednak, że jego sukcesy w zwalczaniu przestępczości są iluzoryczne. Już sam pomysł zaostrzenia represji opierał się bardziej na irracjonalnych lękach niż na rzetelnych danych. Kiedy Giuliani wygrywał wybory, przestępczość w Nowym Jorku spadała podobnie jak w innych amerykańskich miastach, a socjologowie byli zdania, że nie można mówić ani o szczególnym zjawisku "przemocy miejskiej", ani tym bardziej o jego nasileniu.
Spadek liczby przestępstw rozpoczął się trzy lata wcześniej, zanim Giuliani rozpoczął swoje reformy. Pod względem ograniczenia przestępczości doktryna "zerowej tolerancji" przyniosła dokładnie takie same skutki, jak działania "policji społecznościowej" – community policing – które prowadzono w takich miastach jak na przykład San Diego. Społeczne skutki wprowadzenia "zerowej tolerancji" były już jednak zupełnie inne. Podczas gdy w San Diego zwiększono siły policji jedynie o 6 proc. a liczba aresztowań spadła o 15 proc., w Nowym Jorku zwiększono wydatki na policję o 40 proc. a liczba aresztowań wzrosła blisko o jedną czwartą sięgając w 1996 roku 314 tysięcy zatrzymanych. Jak się okazuje, przeważającą większość stanowili Afroamerykanie i Latynosi, którzy stali się uprzywilejowanymi klientami nowojorskich komisariatów. Zatrzymywano głównie za drobne wykroczenia. Według danych National Urban League uderzeniowa jednostka policji nowojorskiej działająca po cywilnemu i składająca się niemal wyłącznie z białych funkcjonariuszy w ciągu dwóch lat zatrzymała i przeszukała 45 tysięcy osób "na podstawie podejrzeń opartych o ubiór, wygląd, sposób zachowania oraz, przede wszystkim, kolor skóry". Ponad 37 tysięcy aresztowań okazało się bezpodstawnych. W 4 tysiącach przypadków sądy uznały oskarżenia za nieistotne. Tylko 4 tysiące interwencji skończyło się wyrokami skazującymi. Działania grupy stały się powodem niezliczonych skarg, wielu dochodzeń wewnętrznych i dwóch postępowań prokuratorskich.
Dla samych zatrzymanych procedury policyjne okazywały się znacznie dotkliwsze niż wyroki. Sędziowie nie nadążali z prowadzeniem coraz liczniejszych spraw a kolejki oczekujących wydłużały się. Dysproporcja między nakładami na aparat represji a możliwościami sądów świadczyła dobitnie, że w strategii "zerowej tolerancji" nie idzie bynajmniej o sprawiedliwość.
A Polska i Europa?
Kraje europejskie zdecydowanie różnią się od Stanów Zjednoczonych, choć i tu ostatnie trzydzieści lat przyniosło zwiększenie liczby więźniów. Pomiędzy rokiem 1983 a 1997 ich liczba wzrosła od 240 proc. w Holandii i 200 proc. w Hiszpanii do 66 proc. w Irlandii i po około 40% w Wielkiej Brytanii i Francji. Co ciekawe, państwa, które nie wycofały się z polityki socjalnej i nadal uznają egalitaryzm za ważną wartość życia społecznego, nie odnotowały podobnego wzrostu. W tym samym czasie liczba osadzonych spadła w Niemczech o 4 proc., w Austrii o 8 proc., a w Finlandii aż o 41 proc. Dania i Szwecja powiększyły populacje więzienne o niecałe 10 proc. Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych z nadwyżką kary spotykają się przede wszystkim ci, którzy mają najmniejsze szanse na rynku pracy. W krajach z dużą imigracją przekłada się to na nadreprezentację kolorowych więźniów. Większość z nich odsiaduje kary za przestępstwa przeciw przepisom imigracyjnym, które systematycznie zaostrza się od wielu lat.
Polska nie pozostaje w tyle, potwierdzając tezę o związku neoliberalnych reform z zaostrzaniem polityki karnej. Hasła walki z przestępczością i surowszych wyroków przyczyniły się do wyborczego sukcesu PiS i nie spotkały się z żadną krytyką ze strony partii opozycyjnych. "U progu III Rzeczpospolitej w roku 1990" – pisze we wstępie Michał Kozłowski, tłumacz książki Wacquanta – "polskie areszty i zakłady karne zasiedlało niewiele ponad 50 tysięcy osadzonych. W marcu 2007 roku ich liczba sięgnęła 91 331. Polska znalazła się tym samym w ścisłej czołówce krajów z najwyższym w Unii Europejskiej współczynnikiem inkarceracji (234 osadzonych na 100 tysięcy mieszkańców), dając się w tym niechlubnym rankingu wyprzedzić jedynie trzem państwom bałtyckim. Wygląda na to, że polska droga do wolności wszystkich wiedzie przez więzienie niektórych (coraz liczniejszych)". Socjologowie twierdzą, że zwiększenie liczby więźniów nie prowadzi do ograniczenia przestępczości. Warto o tym wiedzieć i pamiętać. Więzienia nędzy Wacquanta pomagają odczarować mity "zerowej tolerancji" i "twardej ręki". Bez tego mechanizm neoliberalnych reform i represji karnej będzie działał na mocy błędnego koła.
Loïc Wacquant, "Więzienia nędzy", przełożył i wstępem opatrzył Michał Kozłowski, Książka i Prasa. Warszawa 2009, s. 148.
Tomasz Żukowski
Recenzja ukazała się w tygodniku "Przegląd".
