Martys - Padli, jak hufiec bojowy...

Z polskich miast i miasteczek nie słychać krzyków rozpaczy, padli, jak hufiec bojowy, warszawscy obrońcy getta... Słowa me we krwi nurzam, a serce w ogromnym płaczu, dla was, o Żydzi polscy, polski tułaczy poeta.

Nie ludzie, lecz psy okrwawione, i nie żołnierze, lecz kaci przyszli, by śmiercią porazić was, wasze dzieci i żony: gazem w komorach wydusić, wapnem w wagonach wytracić i szydzić z umierających, bezbronnych i przerażonych.

Lecz wyście podnieśli kamień, by cisnąć nim w kanoniera, który nastawił działo, by dom wasz zburzyć do szczętu... Synowie Machabeuszów, i wy potraficie umierać, podjąć bez cienia nadziei, walkę we Wrześniu zaczętą.

Oto co trzeba wyryć, jak w głazie, w polskiej pamięci: wspólny dom nam zburzono i krew przelana nas brata, łączy nas mur egzekucyj, łączy nas Dachau, Oświęcim, każdy grób bezimienny i każda więzienna krata.

Wspólnie zaświeci nam niebo nad zburzoną Warszawą, gdy zakończymy zwycięstwem krwawy nasz trud wieloletni: każdy człowiek otrzyma wolność, kęs chleba i prawo i jedna powstanie rasa, najwyższa: ludzie szlachetni.

Władysław Broniewski, "Żydom polskim", 1943

19 kwietnia 1943 roku w getcie warszawskim wybuchło powstanie. Była to odpowiedź Żydów na proces likwidacji getta i nazistowskie prześladowania, a także bardzo ważny elementy antyfaszystowskiego oporu na terenie okupowanej przez III Rzeszę Generalnej Guberni. W powstaniu, w walkach zginęło 7 tys. osób, a 6 tys. zostało spalonych żywcem. Blisko 50 tysięcy osób zagazowano w Treblince. Dużo rolę podczas organizacji i w czasie walk w getcie odgrywała również lewica.

Droga do Żydowskiej Organizacji Bojowej

W marcu 1942 roku lewicowi syjoniści oraz komuniści tworzą Blok Antyfaszystowski. Wśród czołowych działaczy organizacji znaleźli się m.in. Józef Lewartowski z Polskiej Partii Robotniczej, Mordechaj Anielewicz i Josef Kapłan z Haszomer Hacair, Szachno Sagan z Poalej Syjon Lewicy, Józef Sak ze środowiska syjonistów-socjalistów oraz Icchak Cukierman i jego żona Cywia Lubetkin reprezentujący organizacje Hechaluc i Dror. Na czele jej organizacji bojowej stanął kpt Pinkus Kartin.

15 października 1942 roku Organizacja Bojowa Bloku Antyfaszystowskiego połączyła się z Cukunft, organizacją młodzieżową socjalistycznej partii Bund oraz grupami syjonistycznymi m.in. Akiba i Gordonia utworzyły Żydowską Organizację Bojową. Dowódcą ŻOB został Mordechaj Anielewicz z Haszomer Hacair, a jego zastępcą Izaak Cukierman z Cukunftu. Organizacja otrzymywała broń zarówno od Armii Krajowej, jak i Gwardii Ludowej. Część uzbrojenia pochodziła także od Polskiej Partii Socjalistycznej. Była także uważana za reprezentację Żydów zarówno przez Delegaturę Rządu na Kraj jak i Polską Partię Robotniczą. Politycznym kierownictwem ŻOB był Żydowski Komitet Narodowy (ŻKN) jednoczący partie syjonistyczne i socjalistyczne. Bund, który nie wszedł w skład ŻKN, zgodził się z nim współpracować w ramach Komisji Koordynacyjnej.

Żydowska Organizacja Bojowa składała się z 22 grup bojowych wywodzących się z różnych środowisk (Dror, Haszomer Hacair, GL-PPR, Bund, Poalej Syjon Lewica, Poalej Syjon Prawica, Akiba, Gordonia i Hangar Hacyjoni). W czasie powstania w getcie bojownicy ŻOB występowali pod biało-czerwonym sztandarem. Organizacja budowała bunkry w getcie, likwidowała konfidentów i kolaborantów w tym oficerów policji żydowskiej oraz prowadziła akcję propagandową na rzecz zbrojnego oporu.

Żydowska Organizacja Bojowa stała na stanowisku wspólnej walki z Polakami przeciwko hitlerowskim okupantom. W odezwie wydanej przez ŻOB czytamy: "Od trzech dni lud Warszawy prowadzi walkę orężną z okupantem niemieckim. Bój ten jest i naszym bojem. Po upływie roku od pełnego chwały oporu w gettach i obozach "pracy", od obrony życia i godności naszej, stoimy dziś wespół z całym Narodem polskim w walce o wolność. Setki młodzieży żydowskiej i bojowników ŻOB (Żydowskiej Organizacji Bojowej) stoją ramię w ramię ze swoimi polskimi towarzyszami na barykadach. Walczącym nasze bojowe pozdrowienie. Wzywamy wszystkich pozostałych jeszcze przy życiu bojowców ŻOB oraz całą zdolną do walki młodzież żydowską do kontynuowania oporu i walki, od której nikomu nie wolno stać z dala. Wstępujcie do szeregów powstańczych. Przez bój do zwycięstwa, do Polski wolnej, niepodległej, silnej i sprawiedliwej."

Drugą organizacją walczącą zbrojnie na terenie warszawskiego getta był Żydowski Związek Wojskowy. ŻZW reprezentował prawicowy nurt ruchu syjonistycznego m.in. organizację Betar. Współpracował ze Związkiem Walki Czynnej którego zwierzchność uznawał. Jednak i z tym środowiskiem współpracowała lewica. W grudniu 1942 roku współpracę z ŻZW podjęła Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa.

PLAN powstał 15 października 1939 roku. Założyli go studenci skupieni wokół czasopisma "Orka na ugorze". Po rozbiciu organizacji przez gestapo grupa ocalałych członków organizacji reaktywuje PLAN. Na czele Polskiej Ludowej Organizacji Niepodległościowej określającej się jako organizacja demokratycznej lewicy staje Cezary Szemley.

Grupa krytycznie odnosiła się do działalności Armii Krajowej i nie odrzucała współpracy z komunistami. PLAN organizuje dla Żydowskiej Organizacji Wojskowej przerzut broni, szkolenie żołnierzy, pomaga także przy likwidacji konfidentów i niszczeniu magazynów SS. Organizacja pomogła także w ewakuacji powstańców.

Wsparcie lewicy

ŻOB i ŻŻW osiągnęły porozumienie o współpracy na mocy którego terytorium getta podzielono na dwa okręgi wojskowe, za każdy z nich odpowiadała inna organizacja. ŻZW przekazał ŻOB część broni - 50 pistoletów i kilkaset granatów.

Istotną rolę w żydowskim ruchu oporu odgrywali socjaliści z Bundu. W powstaniu walczyli liderzy partii - Abrasza Blum, Michał Klepfisz i Marek Edelman. Partia nie wchodziła w skład Bloku Antyfaszystowskiego oraz Żydowskiego Komitetu Narodowego, jednak bardzo aktywnie uczestniczyła w działalności Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz Rada Pomocy Żydom przy Delegacie Rządu RP na Kraj "Żegota", która organizowała pomoc dla Żydów mieszkających w gettach. Znany jest gest przedstawiciela Bundu Polskiej Radzie Narodowej Szmula Zygelbojma, który w proteście przeciwko bezczynności państw alianckich wobec zagłady Żydów popełnił samobójstwo przez samospalenie po upadku powstania w getcie warszawskim.

Swoją istotną pozycję podczas powstania w getcie zaznaczyli komuniści. Polska Partia Robotnicza miała w warszawskim getcie swoją komórkę od chwili jego powstania. Partia wydawała swoje pisma w języku jidisz takie jak m.in.: "Cum Kampf" (Do walki), "Ejnigkkajt" (Jedność), "Hamer" (Młot) i młodzieżowe "Funk" (Iskra) przejęte od wcześniej działających tam organizacji komunistycznych.

Funkcję sekretarza Komitetu Dzielnicowego PPR pełnił Edward (Efroim) Fondamiński. Na terenie żydowskiej dzielnicy funkcjonowała również Gwardia Ludowa która liczyła 10 grup bojowych. Kontakt z gettem z "aryjskiej" strony utrzymali kolejno: Jerzy Albrecht (do aresztowania w sierpniu 1942), Władysław Gomułka (do końca 1942, a później jako członek Sekretariatu KC), Anastazy Kowalczyk (do czerwca 1943).

Ponad 100 działaczy PPR i GL uczestniczyło w akcjach zbrojnych. GL sformowało kilka z grup bojowych Żydowskiej Organizacji Wojskowej. Warszawskie dowództwo Gwardii Ludowej zainicjowało wiele ataków na posterunki tworzące kordon otaczający getto. Wyprowadzili oni ponadto kanałami powstańców z różnych grup zbrojnych oraz cywilów z odgrodzonego od świata getta. Wśród uratowanych, których przewieziono do lasów w okolicach Wyszkowa byli m.in. Hersz Berliński, Marek Edelman i Michał Rozenfeld.

W powstaniu uczestniczył również oddział Korpusu Bezpieczeństwa PPS pod dowództwem mjr Henryka Iwańskiego ps. "Bystry". Przez pewien czas socjaliści walczyli wewnątrz getta, później organizowali akcje zbrojne na zewnątrz, wokół murów getta.

Sympatyzujące z walką getta teksty odnajdziemy w konspiracyjnej prasie lewicowej. "Trudno jest bez głębokiego uznania i czci mówić o bohaterskich zmaganiach ludności żydowskiej" - pisano w organie Komitetu Wojewódzkiego PPR "Głosie Warszawy" redagowanym przez Władysława Bieńkowskiego. "Walki w getcie mają olbrzymie znaczenie polityczne. Jest to największy w krajach podbitych przejaw zorganizowanej samoobrony" - pisała "Trybuna Wolności", organ Komitetu Centralnego PPR redagowany przez Andrzeja Webera i Jerzego Morawskiego. "Żydom, którzy polegli w walce z hitlerowskimi mordercami naród polski oddaje cześć. Tym, którzy wyratowali się, obowiązany jest dać pomoc i ułatwić dalszą walkę" – czytamy w piśmie.

Pomoc mieszkańcom getta starała się organizować "Żegota" która powstała 4 grudnia 1942 roku jako kontynuacja Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom. Także tam zaznaczała swoją obecność lewica. Pierwszym przewodniczącym "Żegoty" był działacz Polskiej Partii Socjalistycznej Julian Grobelny, a wśród jego zastępców był m.in. Leon Fainer z Bundu. Organizacja starała się organizować przerzuty żywności i lekarstw na teren getta oraz pomagać osobom które z getta uciekły.

Gdy dyżurni spece IPNu próbują wymazać wszelkie ślady działań lewicy nam nie pozostaje nic innego jak przypominać o tej heroicznej karcie jaką podczas powstania w getcie zapisali socjaliści, komuniści, lewicowi syjoniści.

Szymon Martys

Tekst ukazał się w tygodniku "Trybuna Robotnicza".

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Martys: Padli, jak hufiec bojowy...

lewica.pl w telefonie

23 listopada: