Łukasz Drozda - Raju nie było

Próba przełożenia reportażu na warunki przedstawienia teatralnego to karkołomna inicjatywa. Ich konfrontacja w najnowszym spektaklu warszawskiego teatru Studio przypomina niestety zderzenie czołowe.

Reportaże Mariusza Szczygła, w których przybliża on polskim czytelnikom realia naszych południowych sąsiadów, cieszą się niezwykłą popularnością. Wiedza jaką większość społeczeństwa dysponuje na temat Czechów, jest zazwyczaj ogólnikowa, a skojarzenia z tak bliską nam kulturowo nacją rzadko kiedy wychodzą poza naigrywanie się z zabawnego z naszej perspektywy języka. Niestety wartość poznawcza, bez wątpienia obecna w literackim pierwowzorze, niknie zupełnie w premierowej sztuce Katarzyny Adamik i Olgi Chajdas.

Zadanie jakie postawiły sobie reżyserki (będące zarazem autorkami scenariusza) było z pewnością niezwykle trudne. Nie tylko pogodzić trzeba było przeciwstawne sobie formy: pełen abstrakcji teatr oraz opisujący świat rzeczywisty reportaż, ale też połączyć w całość kolaż wątków ze zbioru reportaży Szczygła. Tak więc w skomplikowanym spektaklu Adamik i Chajdas rolę przewodnika publiczności pełni Roman (Redbad Klijnstra), Polak który pracuje w… czeskim krematorium. W swojej pracy poznaje dusze grupki reprezentantów naszych południowych sąsiadów, wśród znajdują się zarówno podstarzały poeta-erotoman, religijny policjant, jak i nadopiekuńcza matka, cierpiącą po odtrąceniu przez ukochanego syna. Motyw przewodni stanowi natomiast stosunek Czechów do religijności i samego Boga, wszak nasi południowi sąsiedzi są jednym z najsilniej zlaicyzowanych społeczeństw w Europie. To właśnie na tym wątku skupia się tytułowy Zrób sobie raj, zbiór reportaży Szczygła, będący kontynuacją chyba jeszcze popularniejszego Gottland.

Niezwykle złożona struktura przedstawienia zdecydowanie utrudnia jego odbiór. Sęk w tym, że tekst jest nie tyle wymagający dla widza, co po prostu niejasny. Łączenie rozmaitych wątków raczej nie przybliży nikogo do poznania czeskiej natury, co więcej, reprodukuje szereg stereotypów na temat narodu, składającego się podobno głównie z rubasznych miłośników piwa i amatorów hokeja, przeważnie niewierzących. Jedną z głównych kwestii na jakich koncentrują się Adamik i Chajdas są zresztą różnice pomiędzy Polakami i Czechami na tym właśnie polu. Wszak to stosunek do religijności oraz do honorowego bądź pragmatycznego patriotyzmu w największym stopniu nas od siebie odróżnia. Dyskusje na ten temat prowadzone są najczęściej przez Romana z poetą Zbyńkiem (Stanisław Brudny), ale w żaden sposób nie wychodzą poza poziom zupełnej sztampy. Niezwykle ryzykowne i płaskie zdało mi się też analizowanie ateizmu Czechów. W ostatnich scenach autorki niebezpiecznie zbliżają się do zrównywania go z brakiem jakiejkolwiek duchowości, wyrażającej się w osłabianiu społecznych więzi: dusze zmarłych w krematorium nie mogą się doczekać na bliskich, którzy wymigują się przez dłuższy czas od odebrania ich prochów. Reżyserki ocierają się więc o protekcjonalne traktowanie bohaterów swojej sztuki, które zresztą nieco wcześniej wykpiwa sam Zbyniek.

Sztuka Adamik i Chajdas miała w założeniach prawdopodobnie płynnie przechodzić od komizmu do poważnych refleksji. Oba elementy jednak giną, a przy wielu scenach niepokoi milcząca reakcja publiczności na kolejne z żartów, innym razem zupełnie nieautentycznie wypadają poważne fragmenty. Najbardziej karykaturalną postacią wydał mi się zresztą Jezus, który nie sprawdza się ani w roli komentatora czeskiej rzeczywistości, ani nie jest też w stanie rozbawić widowni. Zresztą właśnie ta rola, grana przez Przemysława Kosińskiego, jest chyba najsłabszą częścią obsady Zrób sobie raj. Pozostała jej część gra po prostu poprawnie. Reżyserki nie postawiły swoim aktorom wygórowanych wymagań, a oni też nie byli w stanie odmienić kiepskiego tekstu. Sytuacji nie ratuje nawet postać starego poety, inspirowanego wyraźnie Egonem Bondym, znanym również z Czułego Barbarzyńcy Hrabala. O ile jednak ordynarny liryk w książce autora Pociągów pod specjalnym nadzorem rozśmieszał czytelników do łez, tutaj wypada równie nijako, co pozostali bohaterowie.

Duet reżyserek niczym nas nie zaskakuje. Zawiła i niejasna budowa spektaklu kusi widza kilkoma ciekawymi pomysłami realizacyjnymi, ale również one koniec końców wypadają najwyżej poprawnie. Zwyczajność ta niezwykle razi. Skomplikowana momentami choreografia Anny Hop głównie maskuje rozpaczliwe próby uporania się z trudnymi w dramaturgicznej obróbce reportażami Szczygła, zupełnie ich widzowi nie przybliżając. W pewnych momentach usłyszymy w oryginale czeskie piosenki. Wprowadzenie tej kabaretowej formy wywołuje jednak głównie poczucie zażenowania, a muzyczne wątki jeszcze bardziej dzielą skomplikowany kolaż, zamiast go zespajać. Najciekawszym elementem sztuki, co bez wątpienia źle o niej świadczy, wydała mi się scenografia Magdaleny Maciejewskiej. Trzy krematoryjne bloki przeszklone w znacznym stopniu, mogłyby umożliwiać widzom podglądanie zawiłej czeskiej rzeczywistości. Trudno jednak nie odnieść wrażenia, że potencjał tego podglądania został w Zrób sobie raj zupełnie niewykorzystany. Już chyba lepiej poczytać o Szwejku…

Zrób sobie raj Katarzyny Adamik i Olgi Chajdas. Reż. Katarzyna Adamik, Olga Chajdas. Koprodukcja Teatru Studio im. Stanisława Witkiewicza w Warszawie i Instytutu Reportażu. Premiera: 8 marca 2012.

Łukasz Drozda

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Łukasz Drozda: Raju nie było

Próba przełożenia reportażu na warunki przedstawienia teatralnego to karkołomna inicjatywa. Ich konfrontacja w najnowszym spektaklu warszawskiego teatru Studio przypomina niestety zderzenie czołowe.

lewica.pl w telefonie

25 listopada: