Paweł Dybicz - Za klęskę wrześniową przed trybunał

Gen. Stefan Rowecki: Mamiono społeczeństwo mirażami zwycięstwa

„Gdybyśmy byli lepiej przygotowani, a w toku kampanii lepiej dowodzeni, nie przyszłoby to Niemcom tak łatwo i tak szybko” [zwyciężyć w 1939 r.] – te słowa gen. Stefana Roweckiego są sprawiedliwą oceną rządów sanacji i naczelnego wodza Edwarda Rydza-Śmigłego. Napisane po klęsce wrześniowej w pełni oddają stan ducha Polaków, którzy oczekiwali odpowiedzi na pytanie: kto jest winny tak szybkiej przegranej. W szkicu „Czy wrzesień 1939 r. okrył niesławą naród polski?” przyszły dowódca Armii Krajowej dał, jeszcze przez klęską Francji w 1940 r., pierwsze, dość znamienne odpowiedzi na pytania, które nurtowały rodaków w początkowym okresie wojny.

W ostatnim akapicie gen. Rowecki napisał, że sprawcy klęski wrześniowej staną przed specjalnym trybunałem i poniosą surową odpowiedzialność moralną i karną za konsekwencje prowadzonej polityki. Tak się jednak nie stało, choć część z nich została odsunięta (wielu bezzasadnie) przez ekipę gen. Władysława Sikorskiego i odizolowana na tzw. Wyspie Węży (szkockiej wyspie Bute). W Polsce Ludowej na mocy dekretu z 22 stycznia 1946 r. za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego w zasadzie zostali ukarani jedynie były premier i marszałek Sejmu Kazimierz Świtalski oraz płk Wacław Kostek-Biernacki, odpowiedzialny za Berezę Kartuską i stosowane w niej tortury wobec więźniów politycznych.

Poniżej prezentujemy fragmenty mało znanego szkicu Stefana Roweckiego. Poza skrótami uwspółcześniono w nim pisownię. Cały dokument oraz inne materiały dotyczące przygotowań do wojny i jej początków można znaleźć w książce „Kto odpowiada za klęskę wrześniową?”, ukazała się nakładem PRZEGLĄDU.

Stefan Rowecki
Czy wrzesień 1939 r. okrył niesławą naród polski?

Tragiczne przeżycia września odżywają nieustannie we wspomnieniach. W obliczu dzisiejszej sytuacji, zdawałoby się uwłaczającej naszej godności narodowej, każdy z nas coraz częściej poczyna analizować przebieg i przyczyny wypadków wrześniowych. (…)

Spróbujmy tedy i my – spokojnie i beznamiętnie – zastanowić się i bodaj chociażby z grubsza zanalizować wypadki września oraz przyczyny, które do nich doprowadziły.

Przypomnijmy sobie na wstępie, jak brzmią te słyszane powszechnie pytania, a nieraz i wręcz zarzuty. Oto one:

1. Czy w ogóle dopuszczalna była bezwzględna stanowczość w odrzuceniu żądań niemieckich, jeśli nasze czynniki kierownicze nie miały pewności co do pomyślnych dla nas losów wojny?

2. Dlaczego społeczeństwo było w stanie ciągłego narkotyzowania go mirażami zwycięstwa, gdy rzeczywistość zapoznała je już tak rychło z gorzką prawdą ciężkiej klęski?

3. Kto ponosi odpowiedzialność, że Polska okazała się nieprzygotowaną, jeśli już nie do zwycięskiej wojny z Niemcami, to przynajmniej do stoczenia kampanii na tyle długiej, by nie doprowadziła do niesławnej porażki 33-milionowego narodu, poniesionej przy tym zaledwie w trzy tygodnie?

4. Wreszcie – kto zawinił, że nawet w czasie tej bardzo krótkiej wojny polsko-niemieckiej było tak wiele załamań duchowych u ludzi, którzy winni przykładem innym świecić? Czy były to tylko nieudolność, ignorancja i zła wola, czy też może i to najcięższe: przekupstwo i zdrada?

Jeśli decyzja nieustępowania żądaniom niemieckim była słuszna i była wyrazem powszechnej woli narodu, to nie wolno nam zapomnieć jednak, że nastąpiła ona po długim okresie akcji dyplomatycznej, przedstawiającej Polskę na zewnątrz jako sojuszniczkę Niemiec. Akcja ta rozluźniła nasze sojusznicze stosunki z Francją i Anglią. Akcja ta rozbijała na Bałkanach sojusze przeciwniemieckie – Małą Ententę. Akcja ta podtrzymywała fikcję przyjaźni polsko-niemieckiej, waśniąc nas z naturalnymi sojusznikami Polski. Dyplomacja polska wewnątrz kraju sączyła przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych nastroje niechęci do Francji i Anglii, dowodząc społeczeństwu polskiemu konieczności przyjaźni z Niemcami. W zaślepieniu dopuszczono do zniszczenia Czechosłowacji, entuzjazmując się odebraniem skrawka Śląska.

Osłabienie dyplomatyczne

Dyplomacja polska głosiła zasadę bezpośrednich rokowań z Niemcami w sprawie Gdańska, lekkomyślnie odrzucając pomoc Zachodu i łudząc się, że te rozmowy bezpośrednie są jej sukcesem. W rezultacie tej polityki Polska została dyplomatycznie osłabiona na całym świecie. Tej fatalnej polityki ostatniego czterolecia nie dało się odrobić w kilkanaście tygodni przedwojennych. Osłabienie dyplomatyczne Polski to również jedna z przyczyn naszej katastrofy. Wola Narodu nakazała rządowi spełnienie historycznej roli podjęcia rękawicy, rzuconej przez Niemcy, jednak polityka zagraniczna rządów od roku 1935 zmniejszała stale znaczenie Polski jako czynnika antyniemieckiego, osłabiając naszą pozycję w chwili wybuchu wojny. (…)

To wszystko nie tłumaczy w niczym naszych czynników kierowniczych, jeśli wojnę z Niemcami przewidywano, bo nie można przypuścić, aby lekkomyślnie tylko pobrzękiwano u nas szabelką, bez wewnętrznej świadomości, że prędzej czy później do rozprawy orężnej z Niemcami dojdzie. Należało więc od wielu już lat robić przygotowania odmienne od tych, które stały się przyczyną naszej tak szybkiej wojskowej katastrofy. Do wojny nie byliśmy w końcu sierpnia 1939 r. gotowi i to jasnym jest dla każdego, nawet największego laika pod względem wojskowym. (…)

Wiele naszych wielkich jednostek (dywizji i brygad kawalerii) ustawiono kordonowo wzdłuż granicy z zadaniami osłony, bez sprecyzowania ich dalszych zadań, których po tym będąc w odwrocie, już do końca wojny podobno nie dostały. Nie przewidziano żadnego oparcia dla wojsk naszych, gdyby nie udało się im uzyskać powodzenia w I okresie. Naturalna linia oporu wzdłuż Wisły, Narwi i Sanu nie została zupełnie przygotowana. Gdy w pierwszych dziesięciu dniach wojny wojska nasze zostały odrzucone na tę naturalną linię dalszego oporu, zastały tam jedynie nic niereprezentującą improwizację i nieprzyjaciel przekroczył ważne linie Sanu, Wisły i Narwi gdzie i jak chciał.

Na granicach naszych, ani w głębi kraju, nie pobudowano żadnych niemal fortyfikacji, z wyjątkiem Śląska i Helu. To, co gdzie indziej już w ostatnich tygodniach przed wojną, zrobiono, zakrawało niemal na żarty, te prymitywne okopiki, poprzedzone słabiutkimi przeszkodami z drutów kolczastych.(…)

Już od wiosny wojna wisiała w powietrzu. Wszyscy wiedzieli, że Niemcy zmobilizowali szereg korpusów. My również częściowo zmobilizowaliśmy niektóre dywizje i posłali na pogranicze. Stały tam bezczynnie przez wiele tygodni, zamiast z udziałem ludności cywilnej fortyfikować pewne ważne rejony.

W lipcu i sierpniu stało się widocznym, że Niemcy zmobilizują resztę swych sił. W sierpniu wstrzymali komunikację kolejową i zabronili przelotów samolotowych. Było jasnym, że zaczęły się przesunięcia i koncentracje wojsk niemieckich na Wschodzie.

Podobno Anglia nie zgodziła się na wcześniejszą naszą mobilizację, aby nie „prowokować” Niemiec. Historia to kiedyś wyjaśni.

Myśmy tymczasem czekali. W rezultacie nasze zarządzenia mobilizacyjne zostały spóźnione. Ktoś u nas tutaj katastrofalnie zawinił. W drugim już bowiem dniu mobilizacji Niemcy, z zaskoczeniem zresztą, bez wypowiedzenia wojny (co należało chyba także przewidywać, bo od lat prasa wojskowa pełna była wynurzeń, że przyszła wojna zacznie się bez wypowiedzenia), zaatakowali nas na wszystkich frontach.

Wielokrotnie przeważające lotnictwo dosłownie zmiażdżyło i sparaliżowało nasz cały system komunikacyjny i łącznościowy. Rezerwiści śpieszący do swoich ośrodków mobilizacyjnych byli atakowani, kolejowe transporty wojskowe dążące do rejonu koncentracji – porozbijane.

Szereg dywizji przybyło w nakazane rejony koncentracji w składzie 30-50% swojej artylerii i piechoty, bez łączności, bez taborów i zaopatrzenia w żywność i amunicję. Nic dziwnego, że trudno im było sprostać w walce z pełnymi i świetnie wyposażonymi, dawno już zmobilizowanymi dywizjami niemieckimi. Cały system zaopatrzenia wojsk, sieć łączności, system dowodzenia otrzymały potężny cios. Było to jednak do przewidzenia dla tych, którym powierzono przygotowanie i prowadzenie wojny.(…)

Już w pierwszych dniach wojny kierownictwo działaniami wymknęło się z rąk Naczelnego Dowództwa, które, mając niemieckimi nalotami sparaliżowany swój system dowodzenia, nie zdołało go do końca wojny odtworzyć. Nie od rzeczy byłoby tu wspomnieć o roli dywersji niemieckiej na całym naszym terytorium. (…)

Szalona panika

Armie, grupy dywizji, czy nawet poszczególne dywizje, zaczęły odtąd walczyć na własną rękę, bez łączności między sobą, bez zorientowania w ogólnej sytuacji i bez rozkazów, które, jeśli w ogóle nadchodziły, to były niezgodne z sytuacją wytworzoną na froncie. Powstał jeden wielki chaos, w którym nasze oddziały biły się nieraz dzielnie i uporczywie, ale w sposób nieskoordynowany i to wobec przeciwnika działającego planowo i właśnie dowodzonego jednolicie.

Ten kontrast był przygniatający. Załamało się wielu dowódców i wiele oddziałów. Kiedyś potrafimy z tego wyciągnąć konsekwencje i winnych pociągnąć do odpowiedzialności.

Dziś z dumą możemy stwierdzić, że większość wojska wraz ze swoimi dowódcami spełniła uczciwie wobec kraju swój żołnierski obowiązek. Spełniła ten obowiązek mimo szalonej przewagi wroga ilościowej, a już przygniatającej, jeśli chodzi o lotnictwo i broń pancerną. (…)

Nie mamy powodów do biadania i rozpaczania. Wrzesień nie okrył niesławą narodu polskiego ani jego wojska. Bić się umieliśmy. Z chwilą uderzenia większości sił niemieckich na nas (w naszych warunkach strategicznych, uderzenie od zachodu, południa i północy) nawet wygrywając kilka bitew czy starć, musielibyśmy ulec i być odrzuceni na Wisłę czy nawet Bug. Gdybyśmy byli lepiej przygotowani, a w toku kampanii lepiej dowodzeni, nie przyszłoby to Niemcom tak łatwo i tak szybko – może grudzień zastałby nas jeszcze walczących nad Wisłą, a w najgorszym razie nad Bugiem. Z chwilą jednak wkroczenia Rosji – najlepsze przygotowania nasze wojenne, najlepsze w wojnie tej kierownictwo nic by nie pomogło. Położenie było beznadziejne. Nie ma takiego wojska na świecie, które atakowane z frontu i ze skrzydeł przez przeważającego przeciwnika zdołałoby wytrzymać uderzenie jeszcze jednego, również potężnego wroga od tyłu.

Byliśmy świadkami szalonej paniki we wrześniu. Ludzi ogarnął jakby szał. Uciekali na ślepo przed siebie, robiąc, co mogli najgorszego. Rzucali bowiem cały swój dobytek, nieraz pracę całego swego życia, na pastwę losu. Uciekali, bo tam, gdzie byli – padały bomby czy granaty, tak jakby tam, dokąd śpieszyli, nie było tego samego. Uciekali na tułaczkę i poniewierkę stokroć gorszą niż najcięższy pobyt pod okupantem. Wraz z ludnością cywilną, niekierowaną, pozostawioną sobie, uciekały równocześnie władze administracyjne i władze bezpieczeństwa. Uciekali starostowie z całym personelem, burmistrzowie, władze więzienne, policja. Uciekały nawet straże pożarne, pozostawiając palące się osiedla. Uciekali lekarze, zamiast zostać przy szpitalach i rannych. Ogarnął wszystkich szał ucieczki i zapanował na całym obszarze działań wojennych oraz na tyłach wojsk walczących chaos nieprawdopodobny. Nie wywarło to dobrego wpływu na bitność naszych oddziałów wojskowych, gdy wśród masy uciekinierów cywilnych zaczęli pojawiać się liczni żołnierze – dezerterzy, jak zwykle twierdzący, że pozostali ostatni z rozbitego przez Niemców oddziału. Jakim prawem i za jaką cenę dopuszczono do tak nieprawdopodobnej „dzikiej ewakuacji”? Niestety, tutaj winę ponosimy wyraźnie. W ostatnich latach bawiła się nasza administracja i w budowanie „sławojków”, i w malowanie parkanów, i w dziurawienie – robienie przewiewnych murów (ostatni wyczyn!…). Ale nikt nie przepracował należycie planów ewakuacji na wypadek wojny, a nade wszystko nie powiedziano, jak ona ma wyglądać, kto i kiedy się ewakuuje – kto zostaje. Nie wyrobiono w administracji dyscypliny i rozumnego posłuchu rozkazom. Gdy wybuchła wojna, zrobiono improwizację, która zamieniła się w ucieczkę wszystkich z zachodu na wschód, a po tym, gdy wkroczyli bolszewicy, z powrotem na zachód. (…)

Niewątpliwie nasze władze administracyjne ponoszą odpowiedzialność również i za to, że dopuściły do takiej „dzikiej ewakuacji” ludności, zamiast wszelkimi siłami (radio, obwieszczenia, plakaty, bariery zaporowe) powstrzymać ją od tego. Ci zaś z władz administracyjnych, władz bezpieczeństwa (policja, straż więzienna) czy organów użyteczności publicznej (straż ogniowa, obsługi wodociągów, elektrowni, lekarze itp.), którzy niepotrzebnie lub przedwcześnie opuścili (a było ich niestety wielu) swoje stanowiska, będą musieli być pociągnięci w wolnej Polsce do bardzo surowej odpowiedzialności karnej – aby na przyszłość wykluczyć podobne wykroczenia.

Szalona ucieczka

Koroną ogólnego chaosu ewakuacyjnego, paniki, bezmyślnej ucieczki była niewątpliwie ewakuacja z Warszawy władz państwowych.

Jasną jest rzeczą, że w toku wojny, gdy stolica zostaje bezpośrednio zagrożona, głowa państwa, rząd, główne organa funkcjonowania państwa muszą być usunięte, aby mogły dalej sprawnie pracować. Naczelny wódz, jak to już doświadczenia wojny 1914-1918 wykazały, powinien być z reguły od pierwszego dnia wojny poza stolicą.

Niestety, tego co się działo przy ewakuacji najwyższych czynników państwowych, rządu, ważnych organów państwowych z Warszawy, nie można znów inaczej nazwać jak „dziką ewakuacją”. Nikt nią nie kierował, jak nikt nic w tej sprawie nie przewidział i nic nie przygotowano.

Każdy jechał, jak chciał, i zabierał, co chciał. Ważne, tajne akta państwowe pozostawiono, niepotrzebne osoby, rzeczy i przedmioty pozabierano. Tysiące państwowych samochodów naładowanych prywatnymi rzeczami, rodzinami, nawet z psami i kanarkami, opuszczało Warszawę, a akta lub przedmioty pierwszorzędnej wagi, jeśli chodziło o dalsze prowadzenie wojny czy też kierowanie państwem, pozostawiono w opuszczonych biurach lub wyrzucono wprost na ulicę. Za powyższe wiele osób będzie musiało odpowiadać w przyszłości bardzo surowo.(…)

Niewątpliwie część rządu powinna była zostać w Warszawie, chociażby jako ekspozytura, aby nie wszystko w najcięższej chwili zrzucać na barki dzielnego prezydenta miasta Warszawy. Nie mają nic do roboty za granicą i nie powinni się byli ewakuować swego czasu ministrowie spraw wewnętrznych, opieki społecznej, sprawiedliwości, rolnictwa, oświaty i kilku innych jeszcze. Oni powinni byli zostać w Warszawie lub ich zastępcy przynajmniej, i do chwili, póki walczył żołnierz Polski, a ponosił śmierć i rany szary obywatel Rzeczypospolitej, być razem z nimi.(…)

Jesteśmy całkowicie pewni, że w wolnej Polsce specjalny trybunał, wyłoniony w tym celu, pociągnie do surowej odpowiedzialności moralnej i karnej wszystkich tych, co tutaj cośkolwiek zawinili. (…)

opracował Paweł Dybicz

Tekst ukazał się w Tygodniku Przegląd. Śródtytuły pochodzą od redakcji

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Paweł Dybicz: Za klęskę wrześniową przed trybunał

lewica.pl w telefonie

23 listopada: