Rewolucyjne aspekty protestów roku 1905 w Radomiu

O rewolucji 1905 roku na ziemiach polskich wiele się mówi traktując ją jako jeden ze zrywów narodu polskiego z okresu zaborów walczącego z caratem o odzyskanie swojej państwowości. Uparcie pomija się natomiast ekonomiczno-socjalne cele tej rewolucji tak jak gdyby one nie istniały, albo były drugorzędne w stosunku do nadrzędnego celu jakim miała być walka o niepodległość. Inni z kolei autorzy, wychodzący poza sztywne opracowania historyczne, nie dostrzegają związków pomiędzy sytuacją ludzi pracy najemnej i bezrobotnych sto lat temu oraz tych samych grup społecznych dzisiaj. Przedstawiając wydarzenia rewolucyjne sprzed stu lat w Radomiu, przyczyny protestów, postulaty robotników i program reprezentujących ich partii pragnę udowodnić, że oba spojrzenia są błędne.

Przyczyny protestów robotniczych w Radomiu

Królestwo Polskie weszło w XX wiek z pogłębiającym się kryzysem społecznym i ekonomicznym. Na przełomie lat 1902/03 zamknięto wiele fabryk, zwolniono sporą część robotników, zmniejszono zarobki pracującym. Sytuacja klasy robotniczej stawała się coraz cięższa w miarę jak carat – zamiast wyjść naprzeciw pogarszającej się sytuacji – zacieśniał współpracę z właścicielami fabryk w celu tępienia wszelkich przejawów nieprawomyślności.

Radom należał wówczas do średniej wielkości miast gubernialnych z rozwijającym się przemysłem garbarskim, metalowym i ceramicznym. Na trzy lata przed wybuchem rewolucji w samym mieście było zatrudnionych około 3 tysięcy robotników. W 1903 roku ponad 1000 robotników w guberni radomskiej straciło pracę. Mimo tego redukcje wciąż trwały, a liczba bezrobotnych nadal bardzo szybko wzrastała. Ludzie bez pracy nie mieli co ze sobą zrobić. Wielu próbowało dostosować się jakoś do nowej sytuacji, np. część szukała zatrudnienia na sezonowych robotach rolnych, ale tu również było ciężko o pracę, bowiem wieś była przeludniona.

Pogarszała się również sytuacja tych, którzy nadal mieli pracę, co wzbudzało coraz większe niezadowolenie i protesty wśród robotników. Warto podkreślić, że występowały one także w sytuacjach, które w dzisiejszej III Rzeczpospolitej uchodzą za całkowicie normalny przejaw „wolnego rynku”. Na przykład wielkie wzburzenie i rozgoryczenie robotników wywołała sytuacja w fabryce mebli giętych w Prędocinku koło Radomia, gdzie właściciel w czasie jej uruchamiania sprowadził z różnych stron specjalistów, którym powierzył nie tylko produkcję, ale również możliwość dobierania sobie pomocników i robotników. W efekcie tego fabryka została całkowicie opanowana przez majstrów, którzy na własną rękę i na czas nieokreślony przyjmowali robotników, by w każdej dogodnej dla siebie chwili zerwać umowę i zwolnić niewygodnego pracownika. Indywidualnie załatwiano także sprawę wynagrodzeń, co prowadziło do nadużyć i straszliwego wyzysku. Praca na czas bliżej nieokreślony i za nieokreśloną konkretną umową wypłatę doprowadziła do robotniczego wybuchu gniewu, czego wyrazem było pobicie i wyrzucenie siłą za bramę kierownika technicznego Aleksandra Blumela. Dziś jakże często zatrudnieni nie tylko na czarno pracownicy hipermarketów, zakładów przemysłowych, budowy pracują na takich że właśnie warunkach.

W korespondencji z radomskiego „Monopolu” zamieszczonej w „Robotniku” pracownicy skarżyli się, że nie posiadali książeczek obrachunkowych i nigdy nie byli pewni odbioru krwawo zapracowanego grosza. Mimo iż pracowali 12 godzin na dobę – od godziny 6 rano do 6 wieczorem, często przedłużano ich pracę o 2 lub 3 godziny na wykonanie dodatkowych robót, za co nie dostawali zresztą żadnego wynagrodzenia. Dzisiaj po upływie 100 lat media są pełne informacji o nie wypłacaniu należnych wynagrodzeń czy darmowej pracy w nadgodzinach. Według danych Państwowej Inspekcji Pracy około 70 proc. pracodawców zalega z częścią wypłat za wykonaną pracę lub w ogóle nie płaci wynagrodzenia.

Wprawdzie władze carskie, widząc co się dzieje, utworzyły Guberalny Komitet Pomocy Bezrobotnym, ale miał on charakter półśrodka, bowiem bardziej odwoływał się do ofiarności społeczeństwa na rzecz bezrobotnych niż był przejawem jakichkolwiek zmian systemowych. W dzisiejszej XXI-wiecznej rzeczywistości istnieje wśród polityków, zwłaszcza tych o liberalnych poglądach gospodarczych, moda na wspieranie takich właśnie półśrodków w postaci działalności charytatywnej. Można nawet z przekąsem stwierdzić, że im ktoś bardziej jest liberałem z krwi i kości, tym mocniej pragnie wykazać się zaangażowaniem w działalność charytatywną. Jednocześnie tym bardziej zwalcza wszelkie postulaty i programy, które problem braku pracy, biedy i ubóstwa nie sprowadzają jedynie do wspierania ubogich, ale walkę z nim widzą z pozycji szeregu zmian systemowych. Można bez przesady stwierdzić, że sytuacja ludzi lewicy u progu XX i u progu XXI wieku jest bardzo podobna, z tym że sto lat temu na straży starego porządku stał zhierarchizowany carat, dzisiaj zaś podobną rolę pełnią korporacyjne media.

Rola partii robotniczych w protestach

Największy wkład w wydarzenia rewolucyjne 1905 roku na ziemiach polskich położyła Polska Partia Socjalistyczna. Znacznie mniejsza rola przypadła Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy.

PPS

Bardzo silną rolę w rewolucji radomskiej od samego początku odegrała Polska Partia Socjalistyczna, której organizacja radomska, wchodząca w skład struktury południowej, należała w tym czasie do najsilniejszych w kraju. Działalność Polskiej Partii Socjalistycznej u progu XIX i XX wieku rozbudziła świadomość narodową i społeczną robotników radomskich, co wyraziło się w walce z właścicielami fabryk o poprawę warunków materialnych i walce politycznej z caratem. PPS z pomocą robotników tworzyła komitety fabryczne, między innymi metalowców, robotników drzewnych i grabarzy. W końcu 1904 roku pojawiły się już korespondencje z Radomia w „Robotniku” – periodyku pepeesowskim, informujące o sytuacji materialnej robotników w fabrykach, piętnujące najbardziej zwyrodniałych administratorów, zarządców i fabrykantów. Prasa partyjna poza Radomiem i innymi miastami guberni rozchodziła się także po wsiach, szczególnie w powiatach: radomskim, iłżeckim i kozienickim. Zorganizowano też pierwsze koła wiejskie PPS w Jedlni, Iłży, Białobrzegach, Przytyku, Skaryszewie i Zwoleniu.

Jak stwierdził przybyły do Radomia w październiku 1904 roku Lucjan Rudnicki z władz krajowych PPS – komitety w przemysłowych miastach okręgu radomskiego stawały się władzą o powadze górującej nad władzami rządowymi. Nawet jeśli ta opinia przedstawiciela partii socjalistycznej jest przesadzona, nie ulega wątpliwości, że u progu rewolucji carskim rządom na terenie ziemi radomskiej wyrósł groźny konkurent.

Radomska PPS bardzo szybko zareagowała na rewolucyjne wydarzenia w Rosji i w największych miastach Królestwa Polskiego, które rozegrały się 22 stycznia 1905 roku. 31 stycznia radomski Komitet PPS wezwał robotników do walki tymi słowami: „Chwila jest wielka. W stolicy cara zaczęła się rewolucja, na ulicach Warszawy i Łodzi leje się krew robotnicza. Wzywamy was do strajku. Do walki... Dobrowolnie nam nic nie dadzą, musimy wszystko zdobyć. Idźmy więc śmiało do boju, nie lękajmy się kul i więzienia, wobec połączonego szturmu proletariatu padnie spróchniały tron carski”. Ta odezwa jednoznacznie wskazywała swą treścią na to, że polscy socjaliści traktują rewolucję nie tylko jako walkę o niepodległość, ale pragną oni rzeczywistych zmian społecznych. Środkiem, a nie celem samym w sobie, miała być detronizacja cara. Świadczyły o tym żądania ekonomiczne i polityczne. Walczono o ośmiogodzinny dzień pracy, podniesienie dziennej płacy od 1,20 do 1,50 rubla, wprowadzenie kontroli robotników nad mianowaniem majstrów, kontroli nad kasami i pomocą lekarską, wprowadzenie ubezpieczeń na starość, zniesienie rewizji osobistej i usunięcie policji z fabryk. O tym jak ważne to były postulaty świadczy choćby fakt, że na ostatnim święcie pracy wrócono do postulatu 8 godzin pracy i godnej płacy za uczciwą pracę, uważając je – mimo upływu 100 lat – za nadal aktualne.
PPS domagała się też wolności słowa, prasy, wyznania, równych praw dla wszystkich bez różnicy wyznania i pochodzenia, absolutnej swobody stowarzyszeń, nietykalności osób i mienia oraz ludowego samorządu w miastach i gminach. Nowa Rzeczpospolita, powstała na gruzach części Imperium Rosyjskiego, miała być demokratyczna, samorządna i socjalistyczna.

SDKPiL

W przeciwieństwie do PPS, SDKPiL nie zapisała większej karty w radomskiej rewolucji. Początkowo była zresztą bardzo słaba liczebnie i organizacyjnie. Jej stan liczebny zwiększał się jednak w miarę rozwoju wydarzeń. Miejscowa komórka SDKPiL, podobnie jak cała partia, stanęła na stanowisku pełnej solidarności z rewolucją rosyjską. Według niej sensem walki było dążenie do zwycięstwa proletariackiej rewolucji, która rozleje się na cały świat, natomiast cele niepodległościowe były przez tę partię albo pomijane, albo wręcz odrzucane.

Przebieg rewolucji w Radomiu

Rewolucja na ziemi radomskiej rodziła się na demonstracjach antymobilizacyjnych, będących protestem przeciwko mobilizacji rekrutów do armii carskiej. Pod koniec 1904 roku było ich kilka, z czego na ostatniej – zorganizowanej w nocy z 24 na 25 grudnia – polała się krew. Demonstracja zorganizowana przez działaczy PPS rozpoczęła się w kościele Bernardynów położonym w centrum miasta. Do początkowo nielicznej grupy maszerującej ulicą Lubelską przyłączały się coraz to nowe grupy ludzi. Krzyczano „Precz z caratem!”, śpiewano pieśni narodowe i rewolucyjne, strzelano z broni palnej na wiwat. Zaalarmowany o całym wydarzeniu rosyjski pułkownik Bułatow ściągnął posiłki wojskowe, sam zaś postanowił pertraktować z tłumem, licząc na to, że sama siła jego autorytetu przemówi demonstrującym do rozsądku. W pewnym momencie zdenerwowany nieskutecznością swojego apelu wdał się w szamotaninę z czołówką pochodu, w tym samym zaś czasie jeden z jego oficerów wydał rozkaz otwarcia ognia do tłumu. Padło kilkanaście strzałów, z dwóch stron zresztą, w wyniku czego zginęły trzy osoby: pułkownik Bułatow i dwoje demonstrantów.

Po tym wydarzeniu władze carskie nasiliły represje, aresztując wiele osób, w tym kilkunastu członków z miejscowego Komitetu PPS. Nie zapobiegło to krwawym wydarzeniom z następnego roku, które przejdą później do historii. Walka w radomskiej rewolucji przybierała różne formy. Najbardziej rozpowszechnionymi były strajki w fabrykach i demonstracje uliczne.

Strajk powszechny ogłoszono w Radomiu już w styczniu 1905 roku, po nadejściu wiadomości o strajku generalnym w Warszawie i Łodzi. Rozpoczęły go garbarnie i warsztaty kolejowe, o do 31 stycznia strajk objął już całe miasto. Walczono o 8 godzinny dzień pracy, zwiększenie płacy, solidaryzowano się ze strajkującymi robotnikami z innych okolic kraju, domagano się samorządu, polskich szkół, sądów, urzędów oraz swobody stowarzyszeń, słowa i druku.

31 stycznia o godzinie 12 w wyniku skoordynowanej akcji około 1500 robotników spotkało się na „Glinicach”, skąd ruszyli w kierunku śródmieścia. Zaalarmowano policję i wojsko. Miejscowy gubernator Szczyrowski postanowił uprzedzić bieg wydarzeń i wyszedł na spotkanie robotników, obiecując przekazać ich postulaty generał-gubernatorowi warszawskiemu oraz podjąć pertraktację z fabrykantami w celu realizacji przynajmniej niektórych postulatów pracowników. Wybrana na miejscu delegacja 50-ciu robotników miała pośredniczyć w przekazywaniu informacji między zainteresowanymi stronami. Niestety nic nie wskórano, miejscowe władze, widząc zresztą że sprawa wymyka się im spod kontroli, postanowiły rozwiązać problem siłą. 3 lutego rozgoryczeni i źli robotnicy sformułowali pochód z czerwonymi sztandarami, wznosząc okrzyki antyrządowe, śpiewając pieśni narodowe i rewolucyjne oraz strzelając z broni palnej. Wojsko próbowało rozbić demonstrantów na kilka grupek licząc na to, że rozejdą się do domów. Bezskutecznie, gdyż oddzielani od siebie robotnicy z powrotem się ze sobą łączyli. W efekcie tego dowódca wydał rozkaz użycia broni. Padły strzały, w efekcie czego 14 zostało zabitych, a około 50 rannych. Radom zaczął zapisywać swoją tragiczną kartę w rewolucji.

W następnym dniu podobne krwawe zajścia miały miejsce w Skarżysku. Odbiły się one zresztą szerokim echem w całym Królestwie Kongresowym. Carska żandarmeria wzmogła represje, aresztując wielu działaczy partii robotniczych.

W marcu i kwietniu rozpoczął się długotrwały strajk radomskich piekarzy. Zwycięski. Dla przerwania strajku prezydent Radomia zwołał w kwietniu konferencję właścicieli piekarń z robotnikami, dzięki której robotnicy zyskali podwyżki zarobków. Strajk został przerwany.

W przeciwieństwie do Warszawy, święto 1 maja w Radomiu minęło bardzo spokojnie. Świeża pamięć o dopiero co zabitych powstrzymywała przed akcjami, które mogły doprowadzić do kolejnych ofiar. W dniu tym nie zorganizowano manifestacji, choć atmosfera była podniosła. Wszystkie fabryki i warsztaty wstrzymały pracę. W wielu punktach miasta zawieszono czerwone sztandary, uczczono pamięć tych, którzy w lutym stracili swe życie walcząc z caratem. Jedynym mocniejszym akcentem tego dnia było wysadzenie dynamitem przez nieznanych sprawców słupa z przewodami elektrycznymi, co spowodowało odcięcie światła na kilka godzin. Rozrzucono też kilkaset ulotek rewolucyjnych w języku polskim i hebrajskim (w mieście współpracował w akcjach rewolucyjnych z działaczami PPS żydowski Bund).

W czerwcu, po krwawych wypadkach w Łodzi, wybuchł w Radomiu strajk. Robotnicy pociągnęli za sobą część inteligencji i uczącą się młodzież szkół średnich. Wzburzenie robotników udzielało się też innym grupom społecznym, w tym chłopstwu. W lipcu przystąpili do strajku piekarze. Sytuacja stawała się dla władz groźna, zmuszone były uruchomić piekarnie wojskowe. W sierpniu zastrajkowali robotnicy fabryk oraz elektrowni, skutkiem czego został wstrzymany dopływ prądu, zamknięte sklepy i wstrzymano na pewien czas ruch kołowy. W ciągu kilku nocy miasto było oświetlane przy pomocy ognisk i pochodni.

Nowa fala strajków nadeszła w Radomiu jesienią, będąc odbiciem podobnych strajków w samej Rosji. Największy wzrost strajków przypadł na listopad i grudzień. Mnożyły się wiece mające charakter nie tylko ekonomiczny, ale i polityczny. 27 listopada 1905 roku na wiecu w sali resursy obywatelskiej w Radomiu brało udział około 700 osób. Byli to przeważnie robotnicy, czeladnicy i majstrzy wolnych zawodów. Wznoszono okrzyki – „Niech żyje” socjalizm! Niech żyje rewolucja!”. Śpiewano pieśni narodowe i rewolucyjne. Tak właśnie widzieli rewolucję 1905 roku robotnicy z Radomia. Nie jako jeszcze jeden zryw, powstanie narodowe, choć aspekt walki o niepodległość Polski miał w radomskiej rewolucji istotne znaczenie, ale jako walkę klas w ramach dążenia klasy robotniczej do wyzwolenia się z ucisku i wyzysku. Rewolucja 1905 roku była walką o upadek caratu, o całkowitą zmianę zastanej rzeczywistości. Walczono jednak nie tylko o odzyskanie własnego państwa, ale także o głębokie przemiany społeczne, które miały w nim później nastąpić. Wizja nowej sprawiedliwej Rzeczpospolitej, w której wszyscy jej obywatele są sobie równi, była istotnym motorem tej rewolucji. Mam wrażenie, że ów drugi aspekt rewolucji celowo jest dzisiaj pomijany przez większość historyków.

Dziś, kiedy ugrupowania prawicowe tak wiele mówią o budowie swojej IV Rzeczpospolitej warto przytoczyć słowa Stanisława Brzozowskiego – pisarza, filozofa, publicysty i krytyka literackiego z przełomu XIX i XX wieku, który sto lat temu w czasie wyborów do Dumy pisał: „Demokratyzm nasz jest czysto nominalny, brak mu najistotniejszej cechy – rzetelnego i bezpośredniego związku z pracą. Tradycji pracy społeczeństwo nasze nie posiada absolutnie. Nie zrozumieliśmy istoty zagadnień, postawionych przez historię nowoczesnym społeczeństwom”. Według najnowszych danych portalu www.praca.gov.pl w marcu 2005 roku oficjalna stopa bezrobocia w Radomiu wynosiła 28,1 proc., a w powiecie radomskim 34,6 proc, z czego ponad 85 proc. jest pozbawiona prawa do zasiłku. Ludzie pozbawieni środków do normalnej egzystencji, z dnia na dzień walczący o przetrwanie swoje i najbliższych w coraz większym stopniu popadają w marazm i niechęć do jakiegokolwiek działania nie tylko w sferze osobistej, ale może przede wszystkim w sferze politycznej. Są oni najlepszym dowodem na to, że bez mądrych i solidnie przestrzeganych praw socjalnych oraz prosocjalnej i proinwestycyjnej polityki państwa demokracja bardzo szybko zamienia się w oligarchię, z której korzyści czerpią jedynie nieliczni. Paradoks jednak polega na tym, że – tak jak sto lat temu – oni i tylko oni są kluczem do tego, by cokolwiek w polskiej polityce początku XXI wieku zmienić.

Tekst pochodzi z warsztatów "Przeciw Wyzyskowi i Biedzie. Radom, Polska, Europa dawniej i dzisiaj", które odbyły się 13-14 maja w Jedlni Letnisko.

Paweł Kończyk

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Rewolucyjne aspekty protestów roku 1905 w Radomiu

lewica.pl w telefonie

23 listopada: