Nowicka - Konstytucją w kobiety

Wokół konstytucyjnej ochrony życia

W Sejmie trwają prace nad zgoszonym przez Ligę Polskich Rodzin projektem zmiany konstytucji w zakresie ochrony życia. Głosowanie w tej sprawie może mieć miejsce jeszcze w styczniu. Zgodnie z projektem LPR artykuł 38 konstytucji RP brzmiałby: „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia od momentu poczęcia”. Istotą proponowanej zmiany konstytucyjnej jest wprowadzenie do ustawodawstwa polskiego całkowitego zakazu przerywania ciąży, nawet gdy ciąża zagrażałaby życiu kobiety.

Projekt LPR od razu poparła jedna trzecia wszystkich posłów z dwóch pozostałych klubów koalicji rządzącej. Z Samoobrony podpisali się pod nim m.in. Renata Beger, państwo Łyżwińscy i Sandra Lewandowska. Również większość posłów PiS popiera projekt, a nawet niektórzy posłowie PSL, m.in. Marek Sawicki.

Niektórzy sądzą, że skoro od projektu nieco zdystansowali się bracia Kaczyńscy, to zagrożenie zmianą konstytucji nie jest duże, tym bardziej że notowania LPR spadły poniżej progu wyborczego. Nic bardziej mylnego. Kaczyńscy krytycznie wypowiedzieli się o proponowanej zmianie, jednocześnie stanowczo opowiadają się za pełną ochroną życia. Obawiając się, że debata nad aborcją może spowodować spadek poparcia dla koalicji rządzącej, posłużyli się wyświechtanym, a przy tym nieprawdziwym argumentem, jakoby obecna ustawa była efektem z trudem wywalczonego kompromisu i dlatego nie należy jej ruszać. Ale nie mają wyjścia. Oto media poinformowały o konkurencyjnym projekcie premiera, jeszcze formalnie niezgłoszonym do komisji, zgodnie z którym życie poczęte ma być chronione przez rząd. Projekt ten pozornie ma stanowić jakiś kompromis, ale de facto sprowadza się do tego samego – ochrony życia od poczęcia. Przyjęcie tego zapisu może uniemożliwić na długie lata liberalizację przepisów aborcyjnych.

Zagrożenie jest zatem bardzo poważne i zmiana konstytucji, znacząco ograniczająca prawo kobiet do samostanowienia, zostanie niebawem wprowadzona. Tym bardziej że projekt LPR z wielkim zaangażowaniem popiera trzecia osoba w państwie – marszałek Sejmu Marek Jurek, szef frakcji ZChN-owskiej w PiS, który dba o to, by prace nad projektem szybko postępowały, i niejednokrotnie, nawet teraz, po nowej propozycji premiera, odcinał się od stanowiska rządu w tej sprawie, podkreślając autonomię parlamentu. Poza tym gdyby większość sejmowa, w tym PiS, rzeczywiście była przeciw zmianie konstytucji, mogła odrzucić projekt LPR już w pierwszym czytaniu. Jednak zdecydowana większość opowiedziała się za tym, by Sejm pracował nad projektem. W PiS jest więc wola polityczna zmiany konstytucji.

Nie można też zapominać o PO, która na razie jest przeciwna zmianie konstytucji, ale ma w swoich szeregach znanych z poprzednich lat bojowników o zakaz aborcji, takich jak Stefan Niesiołowski. Wiadomo też, że w PO nie będzie dyscypliny podczas głosowania, więc w ostatecznym liczeniu głosów część PO przeciwna prawu kobiet do przerywania ciąży może odegrać rolę języczka u wagi.

Ochrona życia a wojna w Iraku

Warto odnotować istotną różnicę dotyczącą zakresu ochrony życia wśród zwolenników zaostrzenia przepisów aborcyjnych. W pierwotnym projekcie LPR pominięto występującą zwykle w pakiecie ochronę życia od momentu poczęcia do naturalnej śmierci. Wiąże się to niewątpliwie z ambiwalentnym, by nie powiedzieć obłudnym, podejściem do kary śmierci czy zabijania podczas wojen. Jak wiadomo, prawica opowiada się za karą śmierci, ponadto popiera proaktywną politykę angażowania Polski w konflikty zbrojne w świecie. Obecny rząd, w którym wicepremierem jest główny obrońca życia, Roman Giertych, przedłużył pobyt polskich żołnierzy w Iraku oraz wysyła wojska polskie do Afganistanu, co niewątpliwie pociągnie za sobą śmierć wielu ludzi po wszystkich stronach konfliktu. Co więcej, kontynuuje po poprzednich rządach politykę dozbrajania polskiej armii w bardziej nowoczesny sprzęt służący do zabijania, jak ostatnio sprowadzone z USA w spektakularny, choć nieprzynoszący chwały sposób myśliwce F-16. Świadczy to niewątpliwie o tym, że tzw. zwolennicy życia dopuszczają zabijanie w majestacie prawa czy podczas wojen, i to nie tylko obronnych. Uznają zatem, że bezwzględna ochrona życia jest mitem – chwytliwym i atrakcyjnym, ale mającym niewiele wspólnego z rzeczywistością. Uznając wyłącznie tzw. życie poczęte za godne ochrony, gdyby mogli, najchętniej wpisaliby do konstytucji ochronę życia od momentu poczęcia do urodzenia.

Notabene udało się tak zmanipulować polską debatę o przerywaniu ciąży, aby ochrona życia dotyczyła wyłącznie życia przed narodzeniem, z pominięciem życia ludzi już urodzonych. Tymczasem wprowadzone do katalogu praw człowieka prawo do życia dotyczy od początku, tj. od czasu przyjęcia przez Narody Zjednoczone Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka w 1948 r., ochrony życia ludzi urodzonych przed karą śmierci i śmiercią podczas konfliktów zbrojnych. Od tego czasu żaden pakt praw człowieka nie uznał człowieczeństwa płodu ani nie zobowiązuje do jego pełnej ochrony. Nawet błędnie cytowana często przez przeciwników praw kobiet Konwencja Praw Dziecka nie definiuje początków człowieczeństwa płodu, co więcej w zaleceniach na temat zdrowia młodzieży przyznaje expressis verbis ciężarnym dziewczętom prawo do przerywania ciąży.

Choć zatem LPR pierwotnie pominęła w swoim projekcie kwestię granic ochrony życia (zapewne ze względu na to, że niedługo przed zgłoszeniem projektu zmiany konstytucji zaproponowała przywrócenie kary śmierci), z uwagi na to, że wpisanie ochrony życia do naturalnej śmierci wiąże się z innym ważnym dla niej postulatem – zakazu eutanazji, obecnie posłowie LPR wspierani przez posłów PiS publicznie dodali ten postulat, co w świetle prowojennej polityki obecnej koalicji, której częścią jest LPR, wydaje się co najmniej groteskowe. Wielu żołnierzy wysłanych do Afganistanu zapewne nie doczeka naturalnej śmierci.

Główne argumenty w sporze

Wobec zbliżającej się debaty sejmowej warto pokrótce przyjrzeć się niektórym argumentom przeciwników prawa do aborcji. Niewątpliwie najczęściej używane są argumenty natury religijnej czy światopoglądowej, których istotą jest uznanie życia w każdej postaci za najwyższe dobro wymagające bezwzględnej ochrony, przed którym muszą ustąpić dobra niższego rzędu, tj. autonomia kobiet, ich prawo do samostanowienia czy prawo do zdrowia. Argumenty o potrzebie poświęcania się kobiet świetnie się wpisują w patriarchalną strukturę społeczną, w której przyjmuje się za dogmat, że typowa Matka Polka będzie przede wszystkim poświęcała się dla rodziny, a następnie dla ojczyzny. Wiele kobiet wciąż żyje w przekonaniu, które jest w nich mocno utrwalane w procesie wychowania, że upominanie się o swoje prawa jest egoizmem, a ten jest sprzeczny z naturą kobiety.

W polskiej debacie często też słyszy się argumenty natury demograficznej. Istotą tej argumentacji jest przekonanie, że liberalne prawo przyczynia się do spadku liczby urodzeń oraz że wystarczy zakazać aborcji czy antykoncepcji, aby niejako z przymusu w Polsce rodziło się więcej dzieci. Podobne podejście trafia obecnie na bardzo podatny grunt z uwagi na niski przyrost naturalny, uważany za poważny kryzys państwa. I choć dane empiryczne nie potwierdzają tego, że zakaz aborcji poprawia dzietność społeczeństwa, nie przeszkadza to politykom powtarzać podobnych tez, no bo przecież „ktoś musi płacić na nasze emerytury”. Takie anachroniczne podejście do trendów demograficznych zupełnie nie uwzględnia realiów współczesnej Polski, tj. faktu, że problemy z naszymi emeryturami niedługo będą spowodowane nie niskim przyrostem, który to trend wraz z wejściem w wiek reprodukcyjny wyżu demograficznego z lat 80. powoli się odwraca, ale masowym exodusem milionów Polaków do krajów Unii Europejskiej, gdzie mogą znaleźć lepszą pracę i warunki życia.

Wreszcie szczególnie perfidny argument przeciw aborcji zasadza się na twierdzeniu, że zakaz aborcji służy kobietom. Często więc słyszymy o szkodliwych skutkach aborcji dla kobiet, która ma jakoby wywoływać syndrom poaborcyjny, mający zgubny wpływ na życie kobiet. Przeciwnicy aborcji chcą więc chronić kobiety wbrew nim samym. I choć badania naukowe nie potwierdzają istnienia syndromu poaborcyjnego (por. mój artykuł opublikowany w „Przeglądzie” nr 43/06, pt. „Syndrom, który nie istnieje”), udało się go bardzo skutecznie wprowadzić do polskiej debaty i, co gorsza, do powszechnej świadomości. Wykreowany medialnie syndrom stał się w pewnym sensie faktem społecznym.

Ten Trzeci bierze wszystko

Ruchy opowiadające się za prawem kobiet do samostanowienia nie mają łatwego zadania, szczególnie w obecnych czasach. Gdy w latach 60. i 70. w większości krajów europejskich i USA walczono o prawo kobiet do przerywania ciąży, główna oś sporu przebiegała na płaszczyźnie kobieta-państwo, tj. spór definiowany był jako relacja między kobietą a władzą i dotyczył kwestii, jakie są granice ingerencji państwa w autonomiczne decyzje kobiet. Uznano wówczas, że państwo nie może zmuszać kobiet do rodzenia, i zmieniono prawo.

Obecnie, w czasach kontrofensywy religijnej oraz rozwiniętych technologii medycznych służących do diagnostyki prenatalnej zwielokrotniony wizerunek płodu na stałe zagościł we współczesnej ikonografii. W debacie aborcyjnej pojawił się Ten Trzeci, czyli płód, przez zwolenników zakazu aborcji zwany dzieckiem poczętym lub po prostu dzieckiem. Pojawienie się Tego Trzeciego całkowicie zmieniło charakter dyskursu. Proces personifikacji płodu nastąpił niezwykle szybko, w wyniku czego tzw. dziecku poczętemu przysługują wszelkie prawa ludzkie i majątkowe. Można więc mówić o upodmiotowieniu płodu, a także o stopniowej alienacji płodu z ciała kobiety. Płód od dawna już nie jest traktowany jak część ciała kobiety, lecz jak gość, choć często nieproszony, za to bardzo wymagający, roszczący sobie pełne prawo do jej ciała, oczekujący całkowitego poświęcenia się kobiety-gospodyni dla jego dobra. Płód zatem, z pozycji Tego Trzeciego, w istocie zajął już pierwszą pozycję i nadal się rozpycha.

Dylematy ruchu na rzecz wyboru

Niewątpliwie ochrona prawa płodu do życia jest bardziej nośna niż prawo kobiet do wyboru. Łatwiej uznać, że płód jest człowiekiem już od poczęcia, niż bawić się w subtelności i próbować odpowiadać na pytanie, na które nie ma odpowiedzi, w którym momencie zaczyna się człowiek. Zwolennicy prawa kobiet do wyboru unikają jednoznacznych odpowiedzi na ten temat. Ostatnio często używa się argumentu, który można by określić jako uznanie subiektywnej humanizacji płodu, przyznając kobiecie prawo do określenia, czy ciąża, która w niej się rozwija, jest dla niej człowiekiem, czy tylko potencją. Stosunek do ciąży jest bowiem uczuciem bardzo subiektywnym, dla kobiety czekającej na dziecko od samego początku jest to człowiek, a w przypadku ciąży niepożądanej myśli czasem o niej jak o obcym ciele czy wręcz pasożycie, który zagnieździł się w niej wbrew jej woli. Co więcej, ta sama kobieta może mieć różny stosunek do własnych ciąż w zależności od fazy życia i sytuacji życiowej.

Ten niewątpliwy relatywizm w podejściu do ciąży, choć zupełnie zrozumiały i zgodny z indywidualnym doświadczeniem, raczej nie przysparza zwolenników stronie opowiadającej się za wyborem. Bo skoro płód bywa człowiekiem od początku, to może jest nim od zawsze. Strona za wyborem wprawdzie na to odpowiada, że skoro są wątpliwości co do tego, czy płód jest człowiekiem, a nie ma wątpliwości, że kobieta jest człowiekiem, to prawa kobiety mają pierwszeństwo przed prawem płodu, jednak nie wydaje się, aby był to argument szczególnie przekonujący.

Aborcja – temat zastępczy?

Specyfiką polskiej debaty jest powracający argument, że aborcja jest tematem zastępczym, mimo iż dla każdej strony konfliktu debata o przerywaniu ciąży jest kwestią fundamentalną. Zwolennicy zakazu aborcji traktują przerywanie ciąży jak najważniejszą kwestię, którą chcą uregulować konstytucyjnie za wszelką cenę. Z drugiej strony dla obrońców praw kobiet zakaz aborcji jest jaskrawym przejawem opresji, świadczącym o ograniczeniu podstawowych praw obywatelskich kobiet. Kto zatem twierdzi, że jest to temat zastępczy, czyli mało ważny, mający za zadanie odciągnąć uwagę społeczeństwa od kwestii naprawdę istotnych, a trudnych do rozwiązania? Pogląd taki głoszą politycy, często z lewej strony sceny politycznej, którzy nie chcą się angażować w debatę o aborcji, mimo że są do tego zobowiązani. Z poczucia obowiązku, ale bez prawdziwego zaangażowania, lewica parlamentarna powoli reaguje na dalsze ograniczenie praw reprodukcyjnych, całkowicie i niejako walkowerem ustępując pola prawicy i Kościołowi w definiowaniu i rozstrzyganiu kwestii światopoglądowych. Politycy SLD nie dostrzegają realnego niebezpieczeństwa, bo poza kilkoma aktywnymi posłankami nikt nie podejmuje tematu zmiany konstytucji.

Media wobec zmiany konstytucji

Obecna próba zaostrzenia przepisów aborcyjnych ma miejsce w bardzo niekorzystnym momencie, w wyniku czego może przejść zupełnie niezauważona. Media, zaabsorbowane nieustannymi „wojnami na górze”, a ponadto zdominowane przez prawicę, mało uwagi poświęcają zmianie konstytucji. Obecnie podejście do przerywania ciąży, w porównaniu z latami 90., zmieniło się w istotny sposób. Kiedyś media relacjonowały każdą próbę zmiany prawa aborcyjnego, słychać było głosy zaangażowanych stron, w tym organizacji kobiecych, odbywały się debaty telewizyjne, w których wypowiadali się zwyczajni ludzie. Ukazywało się wiele artykułów. Teraz media, publiczne i prywatne, do głosu dopuszczają wyłącznie polityków, którzy nierzadko mają blade pojęcie o problemie. Postępuje zjawisko określane przez publicystykę feministyczną jako przesuwanie się środka. Obecnie, kiedy prezentuje się różne stanowiska w sporze o aborcję, to po jednej stronie sadza się posła Wierzejskiego, jako opozycję sadza się kogoś z PO o względnie liberalnych poglądach, a za osobę o skrajnie feministycznych poglądach uchodzi przedstawicielka obecnej koalicji (!), minister Kluzik-Rostkowska. Spektrum poglądów mających szansę na publiczną prezentację jeszcze bardziej się zatem zawęziło – od fundamentalistycznej prawicy do umiarkowanego katolicyzmu. Zjawiska tego nie zmieniają zasadniczo sporadyczne występy posłanek Izabeli Jarugi-Nowackiej i Joanny Senyszyn – najbardziej wyrazistych postaci w SLD – czasem zapraszanych do mediów.

Aborcja jest interesująca dla mediów wyłącznie jako kolejna okazja do słownych potyczek między politykami. Przestała być postrzegana jako rzeczywisty problem społeczny, mający wpływ na życie tysięcy kobiet. Stała się zupełną abstrakcją, symbolem największego zła, w którym najbardziej realnym podmiotem jest tzw. życie poczęte, nie zaś żywa kobieta stojąca przed trudnym wyborem, czy rodzić kolejne dziecko, któremu nie może zapewnić godnych warunków życia, czy znaleźć pieniądze na drogi zabieg w podziemiu aborcyjnym.

Dramat polega na tym, że wspomniana kobieta nie ma żadnej świadomości tego, co politycy jej znowu szykują. Społeczeństwo, nie będąc właściwie informowane o zagrożeniu zaostrzeniem przepisów aborcyjnych, nie ma pojęcia, że już niebawem kobieta będzie przez prawo zmuszona rodzić dziecko z gwałtu.

Dobrym przykładem zepchnięcia aborcji z pozycji tematu priorytetowego do kategorii tematów ledwie trzeciorzędnych było pominięcie milczeniem przez media, zresztą licznie reprezentowane, publicznego wysłuchania zorganizowanego przez Federację na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, podczas którego tak znane aktorki jak Maria Seweryn i Katarzyna Figura czytały dramatyczne historie kobiet skrzywdzonych przez ustawę antyaborcyjną. Wystąpiły również same kobiety, m.in. Urszula Lamczak, która tragicznie straciła córkę. Agata Lamczak, ciężko chorując w czasie ciąży, nie była właściwie leczona, bo lekarze nie chcieli zaszkodzić ciąży.

Rokowania

Nie chcę być złym prorokiem, ale w najbliższym czasie zapis o ochronie życia od poczęcia zostanie wpisany do konstytucji, co będzie najlepszym dowodem słabości polskiej demokracji. Tak fundamentalne ograniczenie praw obywatelskich mogłoby co najwyżej nastąpić w wyniku ogólnonarodowego referendum, co zresztą zaleca konstytucja (art. 235). Znając jednak słabość polskich standardów demokratycznych, można się spodziewać, że politycy zignorują prawo społeczeństwa do wypowiedzi w tej sprawie.

Po zmianie konstytucji LPR będzie dążyć do zaostrzenia przepisów ustawy, choć obecnie wypiera się tego ze względów taktycznych. Trzeba przecież będzie dostosować ustawę do zapisów konstytucyjnych. Aborcja, jako temat zastępczy, a przy tym trochę już nudny, z trudem przebije się w mediach.

Fundamentalna zmiana konstytucji nie spowoduje żadnej rewolucji, ponieważ informacje na ten temat będą jednodniowym newsem, który mało kto zauważy. Kobiety dowiedzą się o tym dopiero wtedy, gdy same staną wobec problemu ciąży zagrażającej ich życiu czy pochodzącej z gwałtu, a mimo to będą zmuszone rodzić. Ale wtedy będzie już za późno.

Wanda Nowicka

Autorka jest działaczką ruchów kobiecych i praw człowieka, współzałożycielką i przewodniczącą Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Tekst ukazał się w tygodniku "Przegląd".

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Nowicka: Konstytucją w kobiety

lewica.pl w telefonie

23 listopada: