Kubiakowska - Wyprawa na Kilimandżaro od drzwi kuchennych

O doli tragarza w erze globalnej turystyki

Od kilku lat jesteśmy świadkami nagłego wzrostu dostępności transkontynentalnej turystyki. Ceny wycieczek topnieją, a zachodnia klasa średnia cieszy się, że i dla niej "egzotyczne" podróże stały się nareszcie czymś w zasięgu ręki. Spróbujmy przyjrzeć się turystycznemu biznesowi od drugiej strony, a więc z perspektywy krajów przyjmujących corocznie setki tysięcy podróżujących. Zastanawiające jest, że wiele z tych państw, mimo rosnących lawinowo wpływów z turystyki, wciąż figuruje w statystykach najbiedniejszych społeczeństw na świecie. Warto zatem poszukać odpowiedzi na pytanie, kto jest tej sytuacji prawdziwym beneficjantem, a kto na niej traci. Sytuacja tanzańskich tragarzy regionu Kilimandżaro jest dobrym przykładem na to, że rozwój turystyki odbywa się kosztem grup najbiedniejszych i najbardziej poszkodowanych.

Obrazki z wycieczki

Do Tanzanii, kraju cieszącego się sławą najbezpieczniejszego w Afryce, zjeżdżają zarówno żądni widoku żyraf miłośnicy Safari, jak i trekkingowcy pragnący zdobyć szczyt Kilimandżaro położony na imponującej wysokości 5898 metrów nad poziomem morza. Na sławie góry zyskuje budżet Tanzanii, w którym turystyka wysuwa się na czołowe miejsce wśród zagranicznych wpływów gotówkowych. Według statystyk Tanzańskiego Ministerstwa Finansów i Gospodarki, wpływy z turystyki wyniosły w 2007 r. ponad miliard dolarów. Wejście na górę, choć w gronie znawców nie jest uznawane za najtrudniejsze, wymaga dobrego stanu zdrowia, sprawności fizycznej i umiejętnego rozplanowania wycieczki. Wyprawa na szczyt trwa, w zależności od obranej trasy, od pięciu do dziesięciu dni. Władze Parku Narodowego, w trosce o bezpieczeństwo podróżników, objęły ich szeregiem przepisów. Turysta może wejść na teren parku jedynie po wynajęciu profesjonalnej asysty złożonej z kilku osób. Wycieczkę można więc odbyć tylko z przewodnikiem certyfikowanym przez Park Narodowy. To on jest szefem całego zespołu, składającego się ponadto z kucharza, przewodnika asystującego oraz obowiązkowych tragarzy w liczbie trzech na każdego turystę.

Jeśli wyruszy się z miasteczka Moshi na krótką wyprawę miejscowym środkiem transportu dala dala (czyli wypchanym do granic możliwości minibusem), można łatwo dotrzeć pod jedną z bram Parku Narodowego Kilimandżaro. Szykujące się na zdobycie szczytu ekipy czynią tu ostatnie przygotowania. Turyści, uzbrojeni od stóp do głów w profesjonalne ubrania i osprzęt sportowy, drepczą uważnie krok po kroku z rękoma wyciągniętymi na boki po rozrysowanej przez przewodnika linii. Opiekun wycieczki sprawdza w ten sposób, czy podróżnicy nie mają problemów z równowagą. W tym samym czasie miejscowi pomocnicy szykują namioty i ekwipunek na wyprawę. Ich ubrania i obuwie wyglądają zupełnie przypadkowo. Standardowe stroje to T-shirty, rozciągnięte bluzy, swetry, jeansy i podniszczone półbuty lub gumiaki. O takich gadżetach jak czapka, rękawiczki czy okulary przeciwsłoneczne, raczej nie ma mowy. Znoszą po kolei baniaki z wodą, prowiant, kuchenki gazowe, naczynia kuchenne, przenośne krzesełka i stoliki, naftę, namioty kuchenne, namioty do spania, kanistry z wodą i sprzęt wspinaczkowy. Mimo że wszyscy rozpoczynają tę samą wycieczkę, nie ma żadnych wątpliwości, kto tu jest klientem, a kto pracownikiem. Karykaturalna różnica w jakości wyposażenia pokrywa się prawie w stu procentach z różnicą w kolorze skóry. Wyjątek stanowią nieliczni Afroamerykanie. Zadaniem zatrudnionych przy wyprawie tragarzy będzie niesienie na szczyt zarówno plecaków turystów, całego wymienionego wyżej wyposażenia, jak i dochodzących w miarę wyprawy śmieci, których z uzasadnionych powodów nie można zostawiać na terenie parku. Dzięki temu turysta będzie mógł oddać się w całości rozkosznemu wysiłkowi zdobywania szczytu, a i zagrożenie zdrowotne zostanie znacznie zmniejszone dzięki owego wysiłku redukcji. Wtajemniczeni wiedzą bowiem, że niebezpieczeństwo, a tym samym turystyczna ponętność Kili, nie polega na trudności w zdobyciu szczytu, lecz na imponującej wysokości góry, i tym samym konieczności umiejętnego rozplanowania wyprawy w czasie tak, by uniknąć szoku organizmu.

Prawa człowieka płatne kartą kredytową

Niestety – to, co dla świetnie przygotowanych i dopieszczonych turystów stanowi sportowe wyzwanie, dla miejscowych pomocników, odbywających wycieczkę na szczyt kilka razy w miesiącu, jest poważnym zagrożeniem. W listopadzie 2002 r. National Geographic Adventure nagłośniło przypadek trzech tragarzy, którzy zaskoczeni nagłym ochłodzeniem i niezwykle silnym wiatrem na trasie, zmarli na skutek wychłodzenia (hypothermia)1. Według informacji Związku Tragarzy Kilimandżaro, porterzy ubrani byli w zdecydowanie za lekkie ubrania nieprzystosowane do wysokogórskiej wspinaczki. W innym artykule, National Geographic podało, że rocznie z podobnych przyczyn ginie na Kilimandżaro od 15 do 20 tragarzy2. Obok przypadków śmierci notuje się utraty wzroku spowodowane oślepieniem śniegiem (wspomniany wyżej nagminny brak okularów słonecznych) oraz częste odmrożenia. Wyprawy organizowane są przez tak zwanych climb operators, czyli zachodnie (najczęściej amerykańskie) firmy turystyczne. Po krótkim rozeznaniu w Internecie, z łatwością można znaleźć setki podobnych firm oferujących przeróżne opcje wspinaczkowe. W zależności od trasy, długości wycieczki, typu zakwaterowania i liczebności grupy, ceny wahają się od tysiąca do 5 tysięcy dolarów. Praktycznie każda firma zapewnia turystom opiekę i czuły nadzór lekarza. Obowiązkowe jest poddanie się przed wyprawą rutynowym badaniom lekarskim organizowanym na miejscu przez firmę. Turyści dostają ponadto szczegółowy instruktaż, jak zachowywać się na górze w razie problemów zdrowotnych. Otrzymują polecenie, aby zgłaszać przewodnikowi najlżejsze nawet symptomy choroby wysokościowej. Dla guida będzie to bezwzględny sygnał do tymczasowego przerwania dalszej wspinaczki. Przywileje te nie obowiązują pracujących dla tych samych firm tanzańskich tragarzy. Im nie oferuje się ani badań medycznych przed wyprawą, ani troskliwej opieki na trasie. Znane są ponadto przypadki, kiedy tragarze cierpiący na chorobę wysokościową zmuszani byli do dalszego taszczenia bagaży na górę. Inni, po zgłoszeniu przewodnikowi choroby wysokościowej, odsyłani byli na dół sami, bez żadnej asysty, co jest bezwzględnie zabronione nawet przy dobrym stanie zdrowia schodzącego. Ponadto chorym tragarzom odmawiano zapłaty ze względu na "niewykonanie pracy".

Szereg nadużyć, na osłodę napiwek turysty

Aby dojść do przyczyny tych i innych nadużyć, warto przyjrzeć się sytuacji prawnej przewodników i tragarzy. Przewodnik zatrudniany jest z ramienia Parku Narodowego Kilimandżaro. To otwiera mu szerokie możliwości podejmowania pracy dla zachodnich firm organizujących wyprawy na Kili. Dokładnie na tej samej zasadzie powinien być zatrudniany tragarz. W praktyce jednak Park Narodowy podpisuje stałe kontrakty jedynie z przewodnikami i to na nich ceduje zadanie rekrutowania tragarzy. Tu rozpoczyna się pole do nadużyć. W tanzańskim regionie Kilimandżaro załapanie się na pracę tragarza jest dla wielu niezamożnych i gorzej wykształconych osób jedną z nielicznych możliwości zarobku. Przewodnicy, spośród setek czekających pod bramą parku chętnych, wybierają tylko taką liczbę osób, jakiej potrzebują na rozpoczynającą się danego dnia wyprawę. Na porządku dziennym są przy tym łapówki, które osoby ubiegające się o pracę tragarza płacą guidowi, aby ich kandydatura w ogóle została uwzględniona. Jeśli uda się dostać pracę, tragarza czeka najprawdopodobniej uiszczenie kolejnej nieformalnej opłaty dla przewodnika, tym razem jako wyraz wdzięczności za pomyślną rekrutację. Napiwek płacony jest zazwyczaj już przed wejściem do Parku. I jest to dopiero początek drogi. Przed bramą odbywa się ważenie bagażu, którym tragarz został obarczony. Według przepisów parku narodowego bagaż nie może ważyć więcej niż 25 kilogramów. W praktyce jest to jednak ciężar znacznie większy. Jedyną radą jest wtedy kolejna łapówka – tym razem dla urzędnika parku ważącego pakunki – niezmiennie jednak płacona przez tragarza. To jemu przecież najbardziej zależy na pracy. Wytłumaczenie fenomenu ciężkich jak kamienie bagaży jest dość prozaiczne. Pensje tragarzy nie są wypłacane bezpośrednio. Całą gażę od zachodniej agencji wspinaczkowej do ręki dostaje przewodnik – często jedyna osoba w ekipie mówiąca po angielsku. W jego gestii jest rozdzielenie dochodu między członków zespołu. Korzystniej jest oczywiście zapłacić dwóm, niż trzem, czy czterem tragarzom. Wystarczy więc wcisnąć bagaże trzech podróżników na barki czterech, czy pięciu tragarzy (zamiast przepisowych sześciu) i mamy czysty zysk. W praktyce więc tragarze nie dostają nawet połowy swojej minimalnej pensji wynoszącej obecnie około 8 dolarów za dzień. Jako najgorzej opłacany personel w praktyce zarabiają od 15 do 20 dolarów amerykańskich za pięcio-, sześciodniową wyprawę, czyli około 3 dolarów za dzień. Dzienna pensja przewodnika jest ponad czterokrotnie wyższa i wynosi 35 dolarów.

Długa droga na szczyt obfituje w kolejne możliwości nadużyć. Tragarze donoszą o zmuszaniu ich do zjadania resztek jedzenia pozostawionych przez turystów. Oprócz tego, podczas gdy turyści śpią w luksusowych, izolowanych kompleksach chatek, tragarzy pakuje się często po pięciu do jednego łóżka w pomieszczeniach nie mających żadnej izolacji cieplnej. Ponadto, lokalny dziennik "The African" donosi o przypadkach wykorzystywania seksualnego żon tragarzy przez przewodników, którzy pobierają w ten sposób "łapówkę": "W niektórych przypadkach żony tragarzy zmuszone są do udzielenia seksualnego napiwku zwanego ngono, aby kandydatura ich mężów została wzięta pod uwagę. (...) W takim przypadku tragarz wyrusza w góry z turystami, kucharzem i przewodnikiem asystującym dzień wcześniej, podczas gdy przewodnik dołącza do wyprawy następnego dnia, po nocy spędzonej z żoną zatrudnionego na wyprawę tragarza"3.

Turyści często nie zdają sobie sprawy, że tym, co skłania Tanzańczyków podejmujących pracę portera do przełknięcia tych wszystkich upokorzeń jest... szansa na ich napiwek. Tego zagwarantować oczywiście nikt nie może, ale z pewnością warto na niego liczyć. Jeśli bowiem się pojawia (a zazwyczaj tak jest), wielokrotnie przekracza pensję tragarza należną za całą wycieczkę. Wysokość napiwku waha się od 20 do 100 dolarów. Ponadto turysta na szczycie góry, oszołomiony skalą swojego wyczynu, stawia zazwyczaj masę piwa i jedzenia dla całej ekipy.

Warto zaznaczyć, że z rozmów z tragarzami i przedstawicielami Związku Zawodowego Tragarzy jasno wynika, że żaden z nich nie życzyłby sobie ani powstrzymania napływu turystów w region Kilimandżaro, ani zaniku zawodu portera. Chodzi natomiast o zlokalizowanie przyczyn nadużyć i egzekwowanie praw tragarzy. Regulacji prawnych w tym zakresie bynajmniej nie brakuje. Mamy więc do czynienia nie z legislacyjną luką, lecz z łamaniem prawa zarówno przez Park Narodowy zezwalający na bezpośrednią i nieformalną rekrutację tragarzy przez guidów, jak i amerykańskie firmy, które chętnie godzą się na oszczędności w postaci wyzysku tragarzy zatrudnianych przy oferowanych przez siebie wyprawach. Głównym aktem prawnym regulującym sytuację tragarzy jest Ordynacja Parku Narodowego KINAPA z 25 lipca 2003 r. Ordynacja głosi, że aby podjąć pracę tragarza, należy poddać się badaniom potwierdzającym dobry stan zdrowia i sprawność fizyczną. Badania winne być powtarzane co roku4. Oprócz tego wyznacza się płacę minimalną tragarza na sumę 8 tys. tanzańskich szylingów (około 8 dolarów) za dzień.

Powiew zmian?

Rozwój związków zawodowych i organizacji w regionie Kilimandżaro może być dobrym przykładem oddolnego wykształcenia się samopomocowych organizacji egzekwujących prawa nagminnie łamane przez państwo (czyli władze Parku Narodowego) i zachodnie korporacje. Założony w 2001 r. w Moshi Związek Tragarzy Kilimandżaro (Kilimanjaro Porters Association) przejął na siebie zadanie certyfikowania tragarzy. Związek wysyła ponadto kandydatów na rutynowe badania lekarskie. Ostatnio udało się również wynegocjować wyższą płacę minimalną. Od 2009 r. ma ona wzrosnąć do 10 dolarów za dzień. Związek walczy ponadto o skuteczne egzekwowanie obowiązku wypłacania pensji tragarza bezpośrednio przez firmę turystyczną w jej biurze, nie zaś za pośrednictwem przewodnika pod bramą Parku. To wyeliminuje możliwość inkasowania części pensji tragarza przez przewodnika w ramach kolejnej spłaty "długu wdzięczności". Związek wywalczył także prawo do przeprowadzania inspekcji na terenie Parku. Wyniki ekspertyz będą prawnie wiążące zarówno dla Parku Narodowego KINAPA, jak i dla przewodników oraz tragarzy.

W Moshi powstało także drugie (po Kathmandu w Nepalu) biuro Projektu Wsparcia Tragarzy (Porter Assistance Project). Jest to wspólny projekt Związku Himalaistów (Himalayan Explorers Connection) oraz Międzynarodowej Grupy Ochrony Tragarzy (International Porter Protection Group). Daje on tragarzom możliwość wypożyczenia na czas wyprawy profesjonalnego sprzętu sportowego renomowanych firm. Turyści kończący wyprawę mogą tam także oddać swoje górskie ubrania na użytek tragarzy. Oprócz tego biuro oferuje kursy pierwszej pomocy, lekcje angielskiego i warsztaty zarządzania. Porter Assistance Project prowadzi również kampanie świadomościowe skierowane do turystów, nawołujące do odpowiedzialnego wyboru firmy oferującej wyprawę i rzetelnego sprawdzenia warunków zapewnianych zatrudnianej ekipie przez agencję.

Nauka to potęgi klucz

Wyzysk tragarzy ma jednak dużo głębsze źródła, uchwytne dopiero na poziomie polityki państwowej i międzynarodowej. Te zaś wymykają się działalności nawet najskuteczniejszych lokalnych NGO-sów i stowarzyszeń. Przypomnijmy o liberalnym kursie Tanzanii pod rządami prezydenta Jakaya Kikwete. Kierunek ten daje się biedniejszym we znaki już od dzieciństwa. W Tanzanii obowiązuje mianowicie system płatnej edukacji już od stopnia średniego (secondary school). Opłata, często nie do przeskoczenia przez biedne rodziny, skazuje uboższe dzieci na poszukiwanie prostych, źle płatnych prac od razu po ukończeniu szkoły podstawowej. Bieda oznacza więc w praktyce brak szansy na wykształcenie i tym samym brak szansy na stabilną, lepiej płatną pracę. Sytuacja ta blokuje masy osób na pozycji niewykwalifikowanych pracowników, bez kluczowej w Tanzanii znajomości angielskiego. Mogą oni zabiegać jedynie o dorywcze, fizyczne zajęcia. Sytuacja olbrzymiej konkurencji na rynku pracy i świadomość braku innych możliwości dla poszukujących zarobku prowokuje pracodawców do nadużyć. To sytuacja psychologicznego szantażu, niesprzyjająca bynajmniej walce o prawa pracownicze: " pasuje? Na twoje miejsce czekają już setki innych". Przedstawiciele Związku Tragarzy Kilimandżaro zwracają również uwagę na aspekt świadomościowy – tragarze, najczęściej nie mający wykształcenia, utrzymywani są w dogodnym dla pracodawcy stanie nieznajomości własnych praw. Mając na oku niewesołą alternatywę braku jakiegokolwiek zarobku, zgadzają się na wszelkie warunki podyktowane przez pracodawcę.

Brak wykształcenia daje się ponownie we znaki z upływem kilku lat. Praca tragarza jest mianowicie niezwykle niebezpieczna dla zdrowia. Normą są nabywane z czasem trudności z oddychaniem, zniszczenia układu nerwowego i artretyzm. Najprostszy uraz kończy zazwyczaj karierę tragarza stawiając przed nim egzystencjalne pytanie: co dalej? Tylko po szkole podstawowej, bez znajomości angielskiego i z nadwątlonym zdrowiem niewiele możliwości pozostaje młodym Tanzańczykom. W takiej sytuacji raczej nie warto też liczyć na pomoc tanzańskiej opieki socjalnej – ta zapewne nie nadejdzie.

Postkolonialne déjà vu

Drugim, dużo subtelniejszym i bardziej kompleksowym, zagadnieniem jest polityka turystyczna Tanzanii. Podróżując po krajach utrzymujących się w dużym stopniu z turystyki (jak w przypadku Afryki: Egipt, Kenia, czy właśnie Tanzania), trudno nie odnieść wrażenia, że turyści traktowani są tam niemal jak święte krowy: specjalne środki bezpieczeństwa, luksusowe autobusy o "europejskim" standardzie, enklawy bogactwa w postaci luksusowych kompleksów hotelowych, wyrozumiałość dla łamania przez zachodnich turystów wszelkich reguł kulturowych. Wydaje się zarazem, że ten turystyczny biznes nijak nie przekłada się na polepszenie stanu lokalnych społeczności, a – co więcej – raczej ją pogarsza. Nie chodzi tu jedynie o brak wzrostu zamożności obywateli – ten Tanzańczycy możliwie dyplomatycznie tłumaczą "tajemniczym znikaniem pieniędzy na szczycie władzy". (To "znikanie" odnosi się zresztą nie tylko do wpływów z turystyki, lecz także do dużo bardziej dochodowego handlu tanzańskimi kamieniami szlachetnymi, takimi jak tanzanit, złoto i diamenty). Problematyczność turystyki ma jeszcze inny, społeczno-psychologiczny aspekt. Chodzi o stosowanie podwójnych standardów oraz zwyczajną dyskryminację miejscowych w stosunku do turystów. Przykładowo, przewodnicy Parku Kilimandżaro wiedzą doskonale, że solidna opieka nad turystami zostanie im pod koniec wyprawy sowicie wynagrodzona. Poza tym, turysta to ten, który zna swoje prawa i ich naruszenie sprowokuje go (i jego ambasadę) do poważnej interwencji, która nie przysporzy Tanzańczykowi ani zysku, ani splendoru. Solidność i prawość wobec turysty nie przeszkadza jednakże wielu przewodnikom rażąco wyzyskiwać miejscowych tragarzy. Do sytuacji przykładają w końcu rękę i sami turyści, którzy zupełnie bezrefleksyjnie, w poszukiwaniu luksusowej rozrywki w biednych krajach, odtwarzają rasistowskie, kolonialne stosunki. Zdarza się często, że podróżnicy nie wchodzą podczas wspinaczki w żadną interakcję ze swoimi tragarzami. Godnym szacunku kompanem wyprawy jest jedynie przewodnik i tylko jego sportowe zmęczenie znajduje uznanie w oczach turysty. Kontakt z mniej zamożną częścią tanzańskiego społeczeństwa, reprezentowaną przez tragarzy, zostaje tym samym zredukowany (na szczęście turysty na szczęśliwych wakacjach) do zera. A wszelkie sygnały o łamaniu praw porterów można przecież poddać racjonalizacji w znanym już z niechlubnej historii Zachodu stylu. Ken MacDonald, profesor geografii z Uniwersytetu w Toronto, zauważa: "Podróżnicy wspierają nierówne traktowanie tragarzy, ponieważ są w stanie postrzegać ich jako tych innych lub różnice jako naturalne"5. MacDonald, który poświęcił 20 lat badań na analizę sytuacji tragarzy w Pakistanie, dostrzega korzenie takiego myślenia w kolonializmie. Przytacza dla przykładu relację francuskiego podróżnika, który w 1938 r. zdobył szczyt K2: "Ciężko było patrzeć na ich cierpienie, ale oni zdawali się go w ogóle nie odczuwać. Miało się wrażenie, że pasuje ono do nich naturalnie, tak jak naturalnie wyglądały łachmany, które mieli na sobie."6 Dla porównania podaje dalej wypowiedź brytyjskiego alpinisty, z którym przeprowadził wywiad w 2001 r.: "Myślę że nie ma nic złego w stwierdzeniu, że oni po prostu są inni. Że z jakichś względów, psychicznych czy mentalnych, są w stanie lepiej, niż my znosić cierpienie."7 Wniosek z takiej wypowiedzi jest prosty: oni po prostu nie potrzebują ochrony i zabezpieczeń, których potrzebujemy my – "słabsi". Ci "słabsi" mają jednak inną siłę: potęgę finansową, która w krajach, gdzie przyjeżdżają na wspinaczkę (Tanzania, Nepal czy Pakistan) daje im wolność prawie absolutną. Przede wszystkim zaś turyści z upodobaniem korzystają z jednego przywileju bogactwa: możliwości pozostania w słodkiej nieświadomości lokalnej rzeczywistości i swojej w niej roli. Wakacje to wakacje – ma być bez problemów i smutków. Tanzańczycy szybko się zorientowali w tych nieskomplikowanych potrzebach. Na każdym więc kroku spotyka się lokalnych biedaków krzyczących za białymi turystami osławioną przez kreskówkę "Król Lew" frazę: hakuna matata! ("nie ma problemu!"). Zazwyczaj jest to pierwsze i ostatnie wyrażenie w suahili, które zachodni turysta zechce poznać podczas swoich wakacji w Tanzanii.

Moshi, Tanzania

Przypisy:
1. S. Keats, "Deaths on Kilimanjaro Raise Concern About Porters’ Safety", http://news.nationalgeographic.com/news/2002/11/1115_021115_KilimanPorters.html, [data dostępu: 10 września 2008].
2. Andrew Olesnycky, "Carrying a heavy load", http://www.nationalgeographic.com/adventure/0310/q_n_a.html, [data dostępu: 10 września 2008].
3. L. Stanley, "The plight of porters at Mt Kilimanjaro", "The African", 22.07.2008, s.12-13.
4. "Ordynacja Parku Narodowego KINAPA o Tragarzach, Przewodnikach i Operatorach Wycieczek" z 25 lipca 2003 r.
5. S. Gibson, "Outdoor sweatshops", http://www.magazine.utoronto.ca/06spring/leadingedge.asp [data dostępu: 10 września 2008].
6. Ibid.
7. Ibid.

Joanna Kubiakowska

Tekst ukazał się w miesięczniku "Le Monde Diplomatique - edycja polska".

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Kubiakowska: Wyprawa na Kilimandżaro od drzwi kuchennych

lewica.pl w telefonie

22 listopada: