No więc Razem teraz faktycznie jest już osobno. Połowa parlamentarzystek wyszła z partii. Oświadczenie w tej sprawie opublikowała Magdalena...
Na początku lat 60. Portugalia była ostatnim z wielkich kolonialnych imperiów, które opierało się falom dekolonizacji, a jej imperium obejmowało...
W niedzielę 22 września odbyły się wybory do parlamentu (landtagu) w niemieckim kraju związkowym Brandenburgia. Są to trzecie wybory do landtagów w...
Adolfo Sánchez Vázquez o moralności i polityce
Jak się powiada Adolfo Sánchez Vázquez, hiszpański filozof zesłany po wojnie domowej do Meksyku,...
Adam Jaśkow: Skąd znowu ten Brecht
Piotr Sadzik: Odebranie prawicy monopolu na śmiech to kwestia życia i śmierci
Dorota Jagoda Michalska: Władysław Hasior - dekolonializm, nowoczesność, historia
Jacenty Dędek: Miasto na miarę człowieka
Tomasz S. Markiewka: Nierówności po polsku - liczby już znamy, teraz przemówmy do wyo
Paweł Jędral: Diuna jak Palestyna
Agnieszka Wiśniewska: Kos. Bohater z podręcznika, który został ziomkiem
Galopujący Major: "1670" - serial, który może odmienić polską telewizję
W zeszłym roku niemiecki parlament przyznał potrzebne na ten projekt pieniądze: 2,4 milionów euro rocznie, prawie tyle samo co na Pomnik Holokaustu w Berlinie, a w grudniu tego samego roku utworzył fundację "Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie". W 13-osobowej radzie fundacji trzy jej miejsca były przewidziane dla BdV – to więcej niż dla każdej innej organizacji. Na jedno z tych miejsc BdV nominował swoją własną przewodniczącą Erikę Steinbach, co wywołało ogromne protesty m. in. w Polsce. W obliczu owej krytyki Erika Steinbach zrezygnowała ze względów taktycznych, zachowując jednak opcję ponownej kandydatury po wyborach do Bundestagu jesienią 2009 r. Jednakże podczas całej kontrowersji wokół osoby Eriki Steinbach zapomniano zupełnie kwestię sensu i celu, jaki miałby mieć ten "widoczny znak". Pomijając wszelką retorykę na temat "pamięci europejskiej" niemalże we wszystkich partiach panuje utrzymujące się ponad podziałami politycznymi przekonanie o konieczności utworzenia centralnego, narodowego miejsca upamiętniającego ucieczkę i wypędzenie Niemców. W debatach na ten temat słyszy się pojedyncze głosy krytyczne, które podkreślają, że jedyną sensowną debatą na temat przymusowych wysiedleń byłaby taka, w której uwzględniono by różnorodne perspektywy – przede wszystkim polskie i czeskie. Jest to przejaw trwającego od dawna przesunięcia społecznej pamięci w Niemczech.
Główny punkt upamiętniania II Wojny Światowej przesuwał się w Niemczech w ostatnich latach coraz bardziej w kierunku końca wojny, a w związku z tym w kierunku cierpienia niemieckiej ludności cywilnej. Tematem wielu filmów, których oglądalność sięgała kilku milionów widzów, były nie lata 1933-1939, tylko przede wszystkim rok 1945, np. zbombardowanie Drezna, ucieczka przed Armią Czerwoną, zatopienie użytego do transportu uciekinierów statku wojennego Wilhelm Gustloff, itd. Tak zwani naoczni świadkowie opowiadali o swoich przeżyciach jako żołnierze Wehrmachtu albo Flakhelfer (nieletni w służbach pomocniczych obrony przeciwlotniczej) podczas ostatnich dni wojny. Coraz więcej osób odkrywało – wspierane w tym przez media – że także członkowie ich rodzin zostali "wygnani". Narodowy socjalizm, wojna, ale przede wszystkim własny udział w zbrodniach są uznawane za temat już dostatecznie przerobiony, dzięki czemu znikają one z pola widzenia. Wojna jest częściowo przedstawiana jedynie jako "wydarzenia historyczne", które przyczyniły się do cierpienia Niemców po wojnie, co ma miejsce na przykład na wystawie Państwowego Muzeum "Dom Historii Republiki Federalnej Niemieckiej" (HDG) pod tytułem: "Ucieczka, Wypędzenie, Integracja". Ma ona być podstawą stałej wystawy nowo powstałej fundacji.
Przesuniecie upamiętniania jest skwapliwie stylizowane na złamanie istniejącego tabu. Do znudzenia powtarza się przy tym, że absolutnie nie chodzi tu o rozrachunek, tylko o to, by wreszcie mieć możliwość powiedzenia, że także Niemcy byli ofiarami II Wojny Światowej – tak jak wszyscy inni w Europie. Twierdzenie, że mówienie o Niemcach jako ofiarach wojny było przez dziesiątki lat tematem tabu jest nieprawdziwe. Samozwańczy "mistrzowie upamiętniania" od dawna chętnie i często wspominali własne ofiary. Niezliczone "groby bohaterów" oraz pomniki wypędzonych są jedną z jego form. Teza o rzekomym tabuizowaniu tematu dużo bardziej wskazuje na efekt przyzwolenia: Niemcy mogą wreszcie przestać czuć się jedynie narodem sprawców, mogą się też uwolnić od odczuwanego "ciężaru przeszłości".
Większość Niemców jest przekonana, że wyciągnęła wnioski "z lekcji historii". Wielu z nich czuje się niejako niesprawiedliwie "obwiniana" za przeszłość, za którą nie czują się odpowiedzialni. Dystans wobec nazistów i wojny a przede wszystkim wobec Holocaustu nie jest dla większości Niemców słowem rzucanym na wiatr, stał się dla nich czymś oczywistym. Całkowitą odpowiedzialność przerzuca się przede wszystkim na Hitlera, niekiedy winę ponoszą "czasy" albo "wojna". Konfrontacja ze współsprawstwem, także we własnej rodzinie, gra jedynie rolę podrzędną. Niemcom często brakuje konkretnej wiedzy na temat narodowego socjalizmu i tego, co oznaczał on dla jego ofiar. Jest to widoczne przede wszystkim w braku wiedzy na temat niemieckiej brutalnej polityki wyzysku i zagłady wobec Polaków. Być może to właśnie ten fakt jest powodem jaskrawych różnic pomiędzy abstrakcyjnym mówieniem o Holocauście i innych zbrodniach narodowego socjalizmu, a w większości przypadków bardzo emocjonalnym i empatycznym mówieniem o Niemcach, cierpiących z powodu ucieczki, wypędzeń i bombardowań.
Nie dziwi więc, że Związek Wypędzonych prowadzący szeroko zakrojony lobbing miał tak znakomite poparcie dla projektu Centrum Wypędzeń. Zaskakujące jest jednak, że ów Związek w przeciągu ostatnich lat został zaakceptowany przez większość niemieckiego społeczeństwa, a nawet jednomyślnie uznany za "związek ofiar". Przez długi czas organizacja ta ze względu na rasistowską i narodowosocjalistyczną politykę, a także ze względu na tzw. starych nazistów i neonazistów zasiadających w jej kadrach była otwarcie traktowana jako polityczny potomek nurtu prawicowego. W kręgach lewicowych i liberalnych była ona absolutnie nieakceptowana. Do "przemiany" Związku przyczyniła się Erika Steinbach, jego przewodnicząca od roku 1998. W Polsce ucieleśnia ona niemiecki rewizjonizm i nacjonalizm, w Niemczech uważa się ją za modernizatorkę i reformatorkę, która "wyciągnęła BdV z kręgów kojarzonych z prawicą".
Erikę Steinbach różni od jej poprzedników fakt, że do jej najważniejszych celów nie należy odzyskanie dawnych ziem, ani zaprzeczenie winy II Wojny Światowej. Poza tym kłamstwo Holocaustu – przedtem otwarcie propagowane – obłożone zostało tabu, a naziści obejmujący wysokie stanowiska w kadrach Związku zostali z nich usunięci. Nie należy więc zmiany kursu, propagowanego przez Erikę Steinbach spostrzegać jedynie jako czystej retoryki. Dyskusja o prawach człowieka ma na celu umocnienie statusu ofiar dla niemieckich "wypędzonych" i potwierdzenie roli BdV jako historycznie-politycznego hegemonialnego uczestnika aktualnych wydarzeń. Zależność pomiędzy wojną a przymusowymi wysiedleniami nie jest negowana, jednak oba aspekty próbuje się przestawiać jako "akty niesprawiedliwości" o tym samym poziomie moralnym. Decydujące przy tym nie jest to, jak doszło do przymusowych wysiedleń Niemców, tylko to, że dotknięte tym osoby były niewinnymi ofiarami niemieckiej polityki prześladowań i zagłady podczas II Wojny Światowej. "Wypędzenie" jest szczególnie przez Erikę Steinbach opisywane za pomocą słownictwa pochodzącego z badań nad Holocaustem, jak na przykład: "marsz śmierci", "obóz zagłady", a nawet "ludobójstwo". Przejmowanie tych wyrażeń doprowadza do relatywizacji bezprecedensowych zbrodni narodowego socjalizmu. Skądinąd dotyczy to także językowego zrównania NRD z narodowym socjalizmem, kiedy oba systemy określane są jako "dwie niemieckie dyktatury".
Oprócz działaczy Związku Wypędzonych także wysocy rangą niemieccy politycy żądają od dawna uznania wypędzeń jako aktu niesprawiedliwości i deklarują swoją solidarność z wypędzonymi w trakcie uroczystości organizowanych przez BdV, na przykład podczas corocznego "Dnia Ojczyzny". Wysiedleńcy są wtedy wielokrotnie stawiani za przykład gorliwej pracy nad odbudową tuż po wojnie, a ich integracja w RFN przedstawiana jest jako historia sukcesu, co jest widoczne na wspomnianej wystawie muzeum Domu Historii RFN. Ten pogląd jest jednak sprzeczny: krytycy opisują napływ wysiedleńców jako proces kryzysogenny, któremu towarzyszyła dyskryminacja. Z tego powodu "wypędzonych" należy postrzegać jako "podwójne ofiary".
Te różne formy hegemonialnej konfrontacji z przeszłością w Niemczech mają pewną wspólną cechę: nie rozpatruje się w nich sprzeczności i ambiwalencji zawartych w historii przymusowych wysiedleń. Na przykład faktu, że wielu Niemców, którzy pod koniec wojny opuściło swoje miejsce zamieszkania – czy to ze strachu przed Armią Czerwoną, czy też pod wpływem nacisku politycznego – nie było jedynie "niewinnymi ofiarami", wielu z nich brało aktywny udział w polityce narodowego socjalizmu, lub wyciągało z niej korzyści. We wspomnianej wystawie muzeum Domu Historii RFN większość przedstawionych biografii rozpoczyna się dopiero w 1944 r. Poza tym wielu spośród wysiedlonych nie uważa się ani za wypędzonych, ani nie chce być reprezentowanych przez BdV. Jednak wygląda na to, że na takie "szczegóły" nie będzie miejsca na "widocznym znaku".
Arbeitskreis Geschichtspolitische Interventionen (AGI)
AGI (Zespół polityki historycznej) jest prywatną, niezależną, bezpartyjną inicjatywą z Berlina. Tekst ukazał się na stronie miesięcznika "Le Monde Diplomatique - edycja polska" (www.monde-diplomatique.pl).
