No więc Razem teraz faktycznie jest już osobno. Połowa parlamentarzystek wyszła z partii. Oświadczenie w tej sprawie opublikowała Magdalena...
Na początku lat 60. Portugalia była ostatnim z wielkich kolonialnych imperiów, które opierało się falom dekolonizacji, a jej imperium obejmowało...
W niedzielę 22 września odbyły się wybory do parlamentu (landtagu) w niemieckim kraju związkowym Brandenburgia. Są to trzecie wybory do landtagów w...
Adolfo Sánchez Vázquez o moralności i polityce
Jak się powiada Adolfo Sánchez Vázquez, hiszpański filozof zesłany po wojnie domowej do Meksyku,...
Adam Jaśkow: Skąd znowu ten Brecht
Piotr Sadzik: Odebranie prawicy monopolu na śmiech to kwestia życia i śmierci
Dorota Jagoda Michalska: Władysław Hasior - dekolonializm, nowoczesność, historia
Jacenty Dędek: Miasto na miarę człowieka
Tomasz S. Markiewka: Nierówności po polsku - liczby już znamy, teraz przemówmy do wyo
Paweł Jędral: Diuna jak Palestyna
Agnieszka Wiśniewska: Kos. Bohater z podręcznika, który został ziomkiem
Galopujący Major: "1670" - serial, który może odmienić polską telewizję
W takim momencie ukazuje się w Polsce książka Nowomowa neoliberalna. Alain Bihr potraktował rzekomo naukowy żargon neoliberałów jak orwellowską nowomowę, pokazując, w jaki sposób budowanie odpowiednich zbitek słownych i opozycji znaczeniowych służy uzasadnieniu konkretnych rozwiązań politycznych. Autor, profesor socjologii, w kilkunastu artykułach analizuje najważniejsze dla francuskiej neoliberalnej nowomowy terminy.
Przyznam, że dziwnie się czułem, czytając rozdział poświęcony funduszom emerytalnym. Mimo że autor analizował zakusy francuskich neoliberałów na system emerytalny, to miałem wrażenie, jakbym czytał o naszej "reformie". W gruncie rzeczy, od czasów Pinocheta, neoliberalne systemy emerytalne są do siebie podobne. Są w przeważającej mierze lub nawet w całości oparte na funduszach. Z jednej strony odczuwałem niekłamaną satysfakcję. Ktoś rozkładał naszą "reformę emerytalną" na czynniki pierwsze, pokazując obłudę stojących za nią argumentów. W Polsce przekonywano, że kapitalizacja emerytur jest krokiem koniecznym w celu "uzdrowienia finansów publicznych" (to, obok "powrotu do normalności" chyba sztandarowy zlepek polskiej neoliberalnej nowomowy). Brak "reformy" - wieszczono – oznacza budżetową apokalipsę. Natomiast dzięki przyjęciu nowego systemu każdego z nas miały czekać złote góry, o czym przekonywały towarzyszące propagandzie reklamy funduszy emerytalnych. Jak zauważa Bihr, ubezpieczenie emerytalne, nieistotne czy państwowe, czy prywatne (w funduszu), jest wykupieniem prawa w udziale w wypracowanym bogactwie w konkretnym roku. "Złudne i kłamliwe jest więc przekonywanie, że system oparty na funduszach emerytalnych może sam z siebie wygenerować bogactwa, których brakuje w systemie repartycyjnym". Boleśnie przekonali się o tym przyszli emeryci, gdy usłyszeli, że ich własne oszczędności na emeryturę w nowym systemie gwałtownie stopniały (w niektórych wypadkach aż o 30 proc.) z powodu – całkiem przecież od nich niezależnego – kryzysu finansowego.
Radość moją psuł jednak drobny fakt. Mianowicie większość obnażanych przez francuskiego socjologa argumentów usłyszeliśmy już podczas wdrażania nowego systemu emerytalnego, a przepowiadane przez niego zagrożenia bezpośrednio nas dotykają. Staliśmy się królikami doświadczalnymi dla neoliberałów z całego świata.
Choć dziś o wadach nowego systemu można przeczytać w wielu miejscach (z wyjątkiem kilku twierdz twardogłowego neoliberalizmu), to jeszcze dwa lata temu krytykowanie "reformy" emerytalnej uchodziło za populizm. Podobnie nie pozostawia nam się wyboru co do systemu ochrony zdrowia lub urynkowienia szkolnictwa. Neoliberalne "reformy" (zazwyczaj "bolesne", ale zawsze "konieczne") mają jeden, wolnorynkowy kierunek i po prostu się je przeprowadza, a nie poddaje demokratycznej dyskusji. Władza nad językiem okazała się władzą nad programami politycznymi. Wypowiedź Witolda Gadomskiego, że liberałowie nie stworzyli silnego ruchu społecznego, ale realizację ich pomysłów przyniosło "działanie w sferze myśli i programów", należy odczytać dosłownie. Celem nowomowy jest zawężenie horyzontu myślenia do tego stopnia, żeby myślenie poza pewnym schematem stało się niemożliwe. Pamiętajmy, że reforma oznaczała pierwotnie zmiany w kierunku społeczeństwa egalitarnego, w demokratyczny sposób kształtującego samo siebie (o czym też przypomina Bihr). W interesie lewicy jest odzyskanie tego słowa.
W pewnym sensie narzucenie nowego systemu emerytalnego jest paradygmatyczna dla całości przemian w Polsce w ciągu ostatnich 20 lat. Odbywały się one zawsze z pominięciem szerokiej dyskusji społecznej (co to za dyskusja, gdy jedna ze stron z góry stoi na pozycji obrońcy "pozostałości starego systemu", które są odpowiedzialne za całe zło tego świata, łącznie z - cytując klasykę - trzęsieniem ziemi, gradobiciem i kokluszem?). Powoływano się na jedyną słuszną drogę przemian, powtarzając jak zdrowaśki w różańcu, że w dłuższej perspektywie skorzystamy na tym wszyscy.
Ten ostatni argument jest kluczowy. Wszystkie neoliberalne reformy w Polsce zmierzają – celowo bądź nie, choć w efekcie nie ma to najmniejszego znaczenia – do stworzenia i wzmocnienia nierówności – nie bójmy się tego słowa – klasowych. Konsekwencją systemu emerytalnego opartego na funduszach emerytalnych, o której nikt nie wspominał, jest pogłębienie nierówności. Każdy oszczędza na siebie, a możliwości oszczędzania rosną szybciej niż proporcjonalnie do dochodów. Brak redystrybucji poskutkuje i tak już poważnym upośledzeniem tzw. grup wykluczonych ekonomicznie, czyli mówiąc wprost – biedni zbiednieją. Zyskają na tym bogaci, którzy pieniądze przeznaczane do tej pory na redystrybucję zainwestują w przyszłą emeryturę lub jeszcze dostatniejsze obecne życie. Neoliberalne formułki o "równych szansach" (przedmiot bardzo ciekawej i dobrej analizy Bihra) połączone ze zlepkiem "każdy może..." (wstawić co pasuje: być bogatym, odnieść sukces, itp. - hasło "kapitał ludzki"), mają zasłonić tę rosnącą przepaść. Nie zapominajmy, że już teraz Polska ma jedne z najwyższych, jeśli nie najwyższe, nierówności w wynagrodzeniach w całej Unii Europejskiej!
W sytuacji kryzysu gospodarczego warto zwrócić uwagę na hasło workfare, które najlepiej chyba tłumaczyć jako politykę obniżania kosztów pracy, i "obciążenia socjalne" (będące elementem tych kosztów). Ileż to razy słyszeliśmy, że wysokie koszta pracy są winne wysokiemu bezrobociu, a tym, co dobija przedsiębiorców, są horrendalne składki różnej maści? Bihr pokazuje partykularne interesy stojące za tymi rzekomo naukowymi wywodami i wynikającymi z nich propozycjami politycznymi (żadnych składek, żadnych zasiłków, a płacę minimalną wyznacza pracodawca, a nie poczucie przyzwoitości), ukazując ich głęboko klasowy charakter. Analizy te zyskują bardzo na aktualności w momencie, gdy rząd i pracodawcy nawołują do "jedności w obliczu zagrożenia".
Nowomowa neoliberalna jest książką nierówną. Nieprzystępny język – skomplikowane słownictwo połączone z wieloma powtórzeniami, nieznośnie długimi zdaniami i irytującymi wręcz wtrąceniami - powodują, że przebrnięcie przez niecałe 230 stron to nie lada wysiłek. Z drugiej jednak strony, książka ta to nie tylko krytyka ideologii w tradycyjnym rozumieniu tego słowa. To również porządna dawka wiedzy socjologicznej. W obecnym kontekście historycznym, politycznym, społecznym i ekonomicznym, sprzyjającym rozliczeniu z dotychczas panującą ideologią, jest ona bardzo przydatnym narzędziem do rozprawy z neoliberalnymi dogmatami. Do tego autor odkurza język walki klas, na konkretnych przykładach ukazując partykularny charakter rzekomo uniwersalnych propozycji neoliberalizmu.
Po dwudziestu latach polskiego kapitalizmu, historia w pewnym sensie zatoczyła koło. Klimat społecznej niepewności, powodowanej globalnym kryzysem gospodarczym, można porównać do początku lat dziewięćdziesiątych. Przed kryzysem mogliśmy się łudzić, że mimo cierpień, jakie przyniosło ze sobą realizowanie dogmatów neoliberalizmu, per saldo wszyscy zyskujemy. Nowy system emerytalny, ukochane dziecko polskich fundamentalistów rynkowych, którym należało się chwalić przed całym światem, pokazał jednak, że jest inaczej i w bolesny sposób potwierdził chyba najważniejszą tezę książki Bihra: konfliktu klasowego nie można zażegnać – można go tylko wyprzeć. Do czasu.
Alain Bihr, "Nowomowa neoliberalna", Warszawa: Książka i Prasa, 2008, s. 230
Jan Smoleński
Recenzja ukazała się na stronie "Krytyki Politycznej" (www.krytykapolityczna.pl).
