Paweł Michał Bartolik - Ostatni obraz Ziemi

Socjalizm jest cokolwiek mało atrakcyjny? Takie są raczej alternatywy dla niego!

Posiedliśmy olbrzymie środki, które mogłyby przysłużyć się temu, by zdołał zaistnieć świat bez wojen między narodami, świat, w którym nikt nie chodziłby głodny, każdy posiadałby pełen dostęp do rozwiniętej, fachowej opieki medycznej, do nieskrępowanej globalnej komunikacji międzyludzkiej, do edukacji (nie tylko formalnej, lecz i tej, która pozwala na indywidualny swobodny rozwój wszechstronnych zainteresowań), do informacji, do mocy decyzyjnych nie ograniczających się do wyświechtanej kartki wyborczej, w której magiczną moc wierzą już niemal wyłącznie najwięksi cwaniacy i najwięksi naiwniacy. Świat, w którym wymyślne bronie, wykorzystywane przeciw całym narodom, równie wymyślny i równie niszczycielski wyzysk całych mas ludzkich przez nielicznych rekinów wielkiego biznesu, śmierć z głodu i pragnienia czy uleczalnych chorób, pozostawałyby już tylko ponurą legendą, z biegiem czasu coraz bardziej podobną mrocznym fantazjom rodem z baśni braci Grimm.

Tak mogłoby być. Ten jedyny egzemplarz dziejów, którym realnie dysponujemy, nie jest bowiem jedynym, który był możliwy. Jest jednak egzemplarzem dziejów, oznaczającym dziś dojście do osobliwego punktu, w którym globalna propaganda powiada nam, że świat, który cały jest na sprzedaż i w całości stanowi jedynie prostą sumę poszczególnych towarów, pozostaje jedyną alternatywą dla świata Oświęcimia i Gułagu.

To egzemplarz dziejów, w którym każdy stanowi jedynie składową tego, co francuski działacz socjalistyczny Jean Jaurès już ponad sto lat temu określił mianem "strzępów ludzkości". Bowiem środki, które dawno mogły zapewnić powszechną pomyślność, nieodmiennie – tak w jego czasach, jak i obecnych – podporządkowane są zgoła innym celom. Z coraz groźniejszymi konsekwencjami.

Koleiny dziejów

Nasza imperialistyczna epoka, trwająca co najmniej od zarania ubiegłego stulecia, obok niesamowitych środków zniszczenia przyniosła również prawdziwe cuda – od samolotu i śmigłowca po rakietę, umożliwiającą lot na Księżyc, od telegrafu i telefonu po Internet, od TIR-a po superszybką kolej, od ekologicznych technologii spalania węgla po imponujące rozmiarami baterie słoneczne. Który z nich przyszedłby do głowy choćby najbardziej niezwykłym umysłom sprzed – w skali historycznej – jakże niewielu lat? Wyobraźmy sobie Trockiego, rozmawiającego przez telefon komórkowy z Leninem o problemach władzy rad i elektryfikacji, Hegla, dowodzącego w przyjaznej pogawędce z Marksem, że rozszczepienie atomu stanowi nową, niesłychanie ważną zwrotnicę na torze lokomotywy dziejów, czy też Freuda, dywagującego o tym, co już Nietzsche w swej nieraz genialnej intuicji przeczuł odnośnie do nadziei i zagrożeń dla rozwoju jednostkowego i społecznego, jakie niesie ze sobą komputer. Juliusz Verne najwyraźniej otrzymuje dymisję...

Kapitalizm to postęp technologiczny za cenę groźby totalnego Armagedonu. To "rozwój", który nieuchronnie pozostaje w postępującym stopniu nierównomierny i kombinowany, którego rezultaty stają się coraz bardziej dziwne i nieklarowne – klarowne jest już nieraz tylko to, że hasło Róży Luksemburg "Socjalizm albo barbarzyństwo" dawno temu przerosło w hasło Ernesto Guevary "Socjalizm albo śmierć".

Samolot i śmigłowiec to także F-16 i Apache, rakieta służyć może nie tylko wyniesieniu na orbitę satelity szpiegowskiego, lecz i być ostatecznym środkiem przenoszenia ładunku z materiałem rozszczepialnym. Telegraf i telefon pozwalają błyskawicznie przekazać informacje z Waszyngtonu do Tel Awiwu, zaś Internet znajduje swój początek jako niezwykle użyteczna technologia wojskowa. Transportowcy, siedzący u steru cudownych, potężnych maszyn oraz mknący z bajeczną prędkością kolejarze czynią to, sprzedając w ten sposób specyficzny towar, jakim jest ich praca. Elektryczność nie jest napędem demokracji o wysokiej intensywności, lecz jednym z całej gamy środków intensyfikacji globalnego panowania monopolistycznego kapitału, sprzyjającego już tylko jednej, postępująco złowieszczej formie konkurencji: tej między największymi mocarstwami.

Świetlana przyszłość

Cóż zakończy ten spektakl? Czy kilkuletnia planetarna noc polarna i sięgająca równika zima – być może preludium ewolucji, która po kilku milionach lat pozwoli stworzyć nową, a nuż lepszą od naszej cywilizację potomkom całkiem inteligentnych i odpornych na promieniowanie jonizujące szczurów? Czy też może kurtyna zapadnie z mniejszą szybkością – lecz jeszcze bardziej ostatecznie?

Setki milionów, czy może miliardy lat temu podobną do Ziemi planetą pozostawała Wenus. Panowały na niej wówczas warunki dla rozwoju życia. Istniały podobne do ziemskich lądy i oceany. Jednak bliskość Słońca sprawiła, że nastąpił potężny efekt cieplarniany: oceany zaczęły gwałtownie parować, przez co uległ on dalszemu napędzeniu (wcześniej z pewnością nastąpiło zatopienie potężnych połaci lądów, gdy roztopieniu uległy czapy lodowe na biegunach.) Cząsteczki wody w górnych warstwach atmosfery poczynały ulegać rozpadowi, a najlżejszy izotop wodoru ulatywać w przestrzeń kosmiczną. Dziś stosunek ilości lekkiego wodoru (którego jądro atomowe stanowi proton) do deuteru (którego jądro atomowe stanowi proton i neutron) ma się do analogicznego stosunku na Ziemi jak 1 do 100 czy 150. Temperatura powierzchni planety sięga kilkuset stopni, ciśnienie atmosferyczne momentalnie zmiażdżyłoby człowieka, który tam by się znalazł, a z nieba padają deszcze kwasu siarkowego.

Realna globalizacja "amerykańskiego stylu życia" oznaczałaby ostatecznie właśnie to – gdyż stanowiłaby również globalizację amerykańskiego stylu trucicielstwa. Scenariusz z Wenus nie zrealizuje się jednak tak łatwo – ludy globalnych peryferii już dobrze wiedzą, że nie dla psa kiełbasa. Stany Zjednoczone, gdzie zamieszkuje mniej niż 5 proc. mieszkańców planety, kilka lat temu odpowiadały za 26 proc. światowej emisji dwutlenku węgla. Nie tylko odrzuciły one protokół z Kyoto, lecz równocześnie skutecznie naciskały na ograniczenia emisji gazów cieplarnianych przez kraje afrykańskie, odpowiedzialne tu za 3–4 proc. globalnej kwoty. Ot, kapitalizm smrodzi – dając współczesnym ekologom powody do wzniesienia hasła: "Planeta przeżyje, lecz rodzaj ludzki niekoniecznie. Zatem działajmy!"

Część badaczy prognozuje, że jeśli natychmiast nie zaprzestanie się emisji gazów cieplarnianych, skutki procesu dadzą się w pełni odczuć między 2050 a 2072 r.

Oto wspaniałe alternatywy dla scenariusza tak potwornego, jak socjalizm! Nie uchylajmy się od obywatelskich obowiązków i zagłosujmy kapitalistyczną kartką wyborczą: samobójstwo nuklearne czy ekologiczne? Bądźmy przy tym odpowiedzialni i skrupulatnie rozważmy, jak nasz głos wpłynie na poziom notowań giełdowych. Przecież dobry ojciec Donald Tusk poucza nas, że nawet najlichszy bezdomny jedzie na jednym wózku z tamtejszymi rekinami!

Wschód-Zachód, Północ-Południe

Poza wspaniałymi środkami techniki, ludzkość – czy raczej jej strzępy – zyskała dokumenty, takie jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Konwencje Genewskie i inne formalne międzynarodowe gwarancje humanizacji stosunków międzyludzkich. Diabeł nie tkwi jednak tym razem w szczegółach, lecz w ogólnej konstatacji, że zastosowanie ich musi pozostawać równą karykaturą ideału, jak zastosowanie środków nowej i najnowszej techniki w globalnym społeczeństwie antagonistycznym, w którym praca najemna podporządkowana jest kapitałowi. Tym bardziej, że owe gwarancje międzynarodowe skażone są nieraz grzechem pierworodnym jako w dużej mierze wynik wyrafinowanej gry dyplomacji północnoamerykańskiej i radzieckiej, nadających nieomal niczym dwaj równouprawnieni kosmonauci z powieści "Dzień dłuższy niż stulecie" Czyngiza Ajtmatowa.

Żyjemy oto w świecie, w którym to, co mogłoby być środkami humanizacji stosunków międzyludzkich, staje się często środkami ich dehumanizacji. Kulminację tego, co miało stanowić "koniec historii" – globalizację neoliberalnego "szczęścia" i "rozwoju" pod okiem jedynego supermocarstwa – stanowi swoista światowa wojna imperialistyczna, jaką Globalna Północ wydała Globalnemu Południu. To ostatnie zawsze jest "winne", że w grze, której reguł ono nie określa, zostaje wypierane z globalnego rynku pracy i zamienia się w "odpadek": Trzeci Świat "rozwija się" w Czwarty Świat. Tak jak Palestyńczycy, wyparci z rynku pracy w Izraelu, słyszą dziś, że są bandą nierobów i leserów, od tych, którzy niegdyś za naturalną uznawali wobec nich swą rolę "dobrodzieja-pracodawcy". Kto nie pojmuje, czy przynajmniej nie przeczuwa, że logika, która to umożliwia i utrzymuje, w istocie swej jest logiką faszyzmu, ten nie rozumie nic z danego mu egzemplarza dziejów.

Po upadku Związku Radzieckiego i bloku dyktatur biurokratycznych w Europie Środkowo-Wschodniej oraz faktycznej restauracji kapitalizmu w Chinach Stany Zjednoczone ukazały z całą mocą swe pragnienie globalnej hegemonii; świat nie doznał jednakże trwałej jonizacji politycznej – stan jonizacji z natury swej jest stanem nietrwałym. Gdy zatem na jednym biegunie politycznym planety znajdują się panowie tego świata, potrzebujący dla legitymizowania swego panowania teorii w rodzaju tej o "zderzeniu cywilizacji", na drugim spotkamy tych, którzy rozumieją bądź są zdolni do zrozumienia, że środki dehumanizacji stosunków międzyludzkich mogą stać się środkami ich humanizacji. Wszystko zależy od ich zastosowania – oto dlaczego podziały klasowe w rzekomo "postindustrialnym" społeczeństwie pozostają wielokrotnie ważniejsze od sztucznie rozdmuchiwanych podziałów kulturowych. Stawka w konflikcie między zwolennikami a przeciwnikami status quo jest większa niż kiedykolwiek: planeta wytrzyma klęskę tych ostatnich, rodzaj ludzki – niekoniecznie.

Socjalizm już był – mówią nam "mądre głowy". Ale czy kiedykolwiek w najnowszej historii realną władzę sprawowali realni wytwórcy dóbr, a priorytetem gospodarczym stało się zaspokajanie ludzkich potrzeb? To przecież pytanie retoryczne – tym bardziej retorycznym pytaniem jest to o realizację w dotychczasowej historii projektu komunistycznego, co musiałoby oznaczać ni mniej ni więcej zaistnienie bezklasowego, bezpaństwowego, beztowarowego, żyjącego w ustroju opartym na fundamencie najnowszej techniki i prawdziwie globalnego społeczeństwa. Jeśli to utopia – to znajdujemy się między Scyllą a Charybdą.

Pozostaje więc być katastrofistą, który nie zatraca optymizmu: utopia dnia dzisiejszego wiele razy w dziejach okazywała się rzeczywistością jutra. Gramsci ukuł aforyzm: pesymizm intelektu, optymizm woli; Trocki wyraził się zaś o pesymizmie teraźniejszości i optymizmie przyszłości. Wojny w Iraku i Afganistanie, ostatnia ludobójcza inwazja na Strefę Gazy, miliardy niedożywionych i miliony umierających z głodu, pragnienia i uleczalnych chorób, miasta z tektury i milionowe rzesze pod faktycznym panowaniem ulicznych gangów, rasizm, klerykalizm i fundamentalizm, patriarchat i homofobia, to wszystko i wiele więcej tego, co składa się na cały syf współczesnego świata, pozostaje przecież jedynie teraźniejszością. Od naszego działania bądź zaniechania zależy, czy unikniemy scenariusza, zgodnie z którym będzie to ostatni obraz Ziemi, jaki zarejestrują strzępy poronionej ludzkości.

Paweł Michał Bartolik

Tekst ukazał się w tygodniku "Trybuna Robotnicza" z 9 kwietnia 2009 roku.