Tomasz Marek Sosnowski - Polski przemysł - patologie transformacji

Podczas ostatniego Święta Niepodległości Bronisław Komorowski oświadczył, iż: „Polska w 1989 roku przejęła po PRL gospodarkę w ruinie”. Jak piszą autorzy raportu Od uprzemysłowienia w PRL do deindustrializacji kraju: „Wypowiedź ta odbiega od rzeczywistości, w stopniu wręcz niepokojącym. Na pewno nie dotyczyło to przemysłu (…). Na tak krytyczną ocenę stanu własnej gospodarki nie zdobył się żaden z prezydentów innych państw przechodzących okres transformacji”.

W PRL wybudowano od podstaw ponad 530 zakładów o zatrudnieniu powyżej 1000 osób (po 1989 r. inwestorzy zagraniczni wybudowali jedynie 50 takich zakładów). Stworzono majątek przemysłowy o wartości co najmniej 120 mld dolarów, 2 mln miejsc pracy w przemyśle. 15 milionów ludzi wyprowadzono ze wsi. Są to osiągnięcia nie do przecenienia.

Wypowiedź Komorowskiego wpisuje się w dogmatyczny styl myślenia, charakterystyczny dla postsolidarnościowych elit, wedle których to, co polskie i państwowe, musi być nic niewarte. Już premier J.K.Bielecki twierdził, że „komuniści bardziej zniszczyli gospodarkę polską niż hitlerowscy okupanci”.

Karpiński, Paradysz, Soroka i Żółtkowski, specjaliści zarządzania, kwestionują ten obraz i neoliberalne mity. Rzeczywiście, piszą, w momencie rozpoczęcia transformacji jedynie jedna trzecia polskich produktów przemysłowych spełniała warunki konkurencji na europejskim rynku – co nie usprawiedliwia sprzedaży zakładów państwowych za 10-20 procent ich wartości, dopuszczenia do zniknięcia 1,7 mln miejsc pracy w zakładach, które uległy likwidacji, a 2,4 mln w całym przemyśle.

Zdaniem autorów jedynie co czwarty ze zlikwidowanych zakładów naprawdę zasługiwał na taki los – za resztę odpowiedzialne są błędne decyzje polityczne lub ich brak. Do najbardziej porażających przykładów należą Zakłady Celulozy i Papieru w Kostrzynie, które sprzedano Szwedom za 0,8 mln zł wobec ich wartości bilansowej (wartość księgowa minus zadłużenie) wynoszącej 250 mln zł.

Prywatyzacja po 1989 r. przebiegała z błędami, które tolerowano, by ją przyspieszyć – być może w celach korupcyjnych, a na pewno w celu złamania ewentualnego oporu społecznego.

Przedsiębiorstwa państwowe obciążono nadmiernymi dywidendami i podatkami, co powodowało, obniżenie ich wartości i zmniejszenie środków na inwestycje oraz niemożność efektywnej konkurencji z zakładami prywatnymi. W ustawie prywatyzacyjnej, w sposobie wyceny przedsiębiorstw nie uwzględniono wartości gruntów, na których się znajdowały. W rezultacie, inwestorzy często przejmowali je tylko po to, by zlikwidować i spekulować gruntami. Przykładem są Zakłady Elektroniczne ZELOS w Piasecznie, czy Bistona we Wrocławiu. Karol Modzelewski pisał o Bistonie, że inwestor kupił ją za bezcen, „w ogóle nie kontynuował w tej fabryce produkcji, tylko szybko wyprzedał fabryki i urządzenia, zainkasował wysoki i zysk i odpłynął w pieniędzmi, zostawiając za sobą ruinę”.

O patologicznym charakterze przekształceń po 1989 roku świadczy los polskiego przemysłu elektronicznego, który uległ niemal całkowitej likwidacji. Stało się tak w przypadku wrocławskiego producenta komputerów Elwro czy Zakładów Wytwórczych Urządzeń Telefonicznych w Warszawie i Bydgoszczy. Jak relacjonują autorzy, „po wykupieniu tych przedsiębiorstw zlikwidowano w nich produkcję, większość załogi zwolniono, a następnie obie firmy stały się centralami dystrybucji produktów wytwarzanych w Niemczech i Hiszpanii”. „Wrogie przejęcia”, czyli zakup przedsiębiorstwa w celu jego likwidacji i przejęcia rynku stanowiące w USA 10 procent transakcji między firmami, w Polsce ery transformacji były następstwem 23 procent prywatyzacji z udziałem inwestora zagranicznego. W polskim przemyśle informatycznym skala wrogich przejęć wynosiła 90 procent!

Właśnie likwidacja zakładów stosunkowo nowoczesnych była zjawiskiem bez precedensu, nie zdarzającym się praktycznie w innych krajach. Zlikwidowano między innymi Zakłady Radiowe im. Kasprzaka dysponujące lukratywnym, wieloletnim kontraktem na eksport 600 tysięcy odbiorników do Niemiec, czy znajdujące się dopiero w fazie rozruchu Naukowo Produkcyjne Centrum Półprzewodników Unitra Cemi w Warszawie.

W wyniku częściowo motywowanego politycznie zerwania więzi kooperacyjnych z krajami b. ZSRR, likwidacji uległ – będący niegdyś chlubą naszego eksportu – przemysł maszyn budowlanych z zakładami ZREMB na czele. Przestał istnieć przemysł stoczniowy – dział przemysłu o dużej pracochłonności, toteż jego upadek oznaczał likwidację niezliczonych miejsc pracy. W eksporcie sprzętu wojskowego Polska spadła z 6. miejsca w świecie na 18.

Łącznie utraciliśmy 90 procent miejsc pracy w przemyśle zbudowanym w PRL. Nastąpiły niekorzystne zmiany w strukturze przemysłu, wypieranie przedsiębiorstw o zatrudnieniu ponad 1000 osób, przez firmy małe i średnie. Zatrudnienie w zakładach dużych (ponad 1000) osób spadło z 2,9 mln osób do 600 tys. w 2013 r., a w zakładach małych i średnich (zatrudniających do 250 osób) wzrosło w tym samym okresie w 990 tys. do 1,7 mln.

A trzeba pamiętać, że jedynie bardzo duże przedsiębiorstwa mogą dysponować własnym zapleczem badawczo-rozwojowym, produkują też zazwyczaj produkty finalne o najwyższej stopie zysku. Natomiast zakłady małe zwykle pełnią rolę poddostawców, są więc bardziej podatne na wahania koniunktury.

Jakie są wnioski twórców raportu?

Państwo powinno prowadzić bardziej aktywną politykę przemysłową, między innymi przez utworzenie kategorii produktu krajowego, czyli wytwarzanego przez kapitał zagraniczny, ale we współpracy z polskimi kooperantami oraz ochronę gruntów przemysłowych, by nie dopuścić do degradacji istniejącej infrastruktury.

Niekorzystne jest tworzenie specjalnych stref ekonomicznych (SSE), jeśli nie przyciągają nowych gałęzi przemysłu. Często utworzenie SSE powoduje jedynie przeniesienie zakładów przemysłowych z innego rejonu kraju. I tak np. poprzez uzyskanie przyłączenia swej działalności do Katowickiej Strefy Ekonomicznej, należący do Włochów Fiat Auto Poland uzyskał przedłużenie przywilejów podatkowych o 12 lat, co oznacza, że nie będzie płacił podatków przez łącznie 36 lat – do 2016 roku.

Gdyby politykę przemysłową prowadzono racjonalnie, mielibyśmy dziś jedynie 6-procentowe bezrobocie, o pół miliona mniejszą emigrację oraz 500-600 tysięcy więcej miejsc pracy w przemyśle high-tech. Polska doświadczyła największej deindustrializacji spośród wszystkich państw Europy Środkowo-Wschodniej.

W Polsce istnieje 480 kosztownych Aquaparków – piszą autorzy – za to pod względem dostępu do szybkiego Internetu znajdujemy się w UE na 3. miejscu od końca. Nie jesteśmy też w stanie prowadzić przemysłowej produkcji grafenu, stworzonego przez polskich naukowców. Dziś polska myśl techniczna ogranicza się, jak stwierdzają gorzko autorzy, do produkcji fotelików samochodowych.

Lata 2014-2020 będą ostatnimi latami, gdy otrzymamy z Unii większe fundusze. Powinniśmy wykorzystać te pieniądze na stworzenie infrastruktury i systemu zachęt dla ponownego uprzemysłowienia Polski zamiast na cele rekreacyjno-konsumpcyjne.

Inwestycje w przemysł przyczyniłyby się do stabilizacji makroekonomicznej. Przemysł jest mniej podatny od usług na wahania popytu: mówiąc obrazowo, łatwiej wyprasować sobie koszulę niż ją uszyć.

Niemcy, które swoją gospodarkę oparły na zautomatyzowanym nowoczesnym przemyśle, uniknęły skutków światowego kryzysu.

Książka Karpińskiego, Paradysza, Soroki i Zółtkowskiego powinna z pewnością wzbudzić zainteresowanie związkowców. Może być podstawą do stworzenia przez związki zawodowe i lewicę własnego, perspektywicznego programu gospodarczego.

Andrzej Karpiński, Stanisław Paradysz, Paweł Soroka, Wiesław Żółtkowski, Od uprzemysłowienia w PRL do deindustrializacji kraju. Losy zakładów przemysłowych po 1945 roku, Warszawa, Wydawnictwo Muza 2015.

Recenzja ukazała się na portalu strajk.eu.

Tomasz Marek Sosnowski

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Tomasz Marek Sosnowski: Polski przemysł - patologie transformacji

lewica.pl w telefonie

22 listopada: