Jan Józef Lipski (1926-1991)

W natłoku wydarzeń kampanii wyborczej i ataku na USA umknęła X rocznica śmierci Jana Józefa Lipskiego - wspaniałego człowieka, krytyka literackiego, działacza antykomunistycznej opozycji, masonerii i demokratycznej lewicy.

Jan Józef Lipski urodził się 25 maja 1926 roku w Warszawie, w rodzinie inteligenckiej. Rodzicami jego byli: Aniela z domu Kobla i Roman Lipscy (ojciec, inżynier-mechanik, był znanym pedagogiem w szkolnictwie zawodowym). W roku 1939 ukończył w Warszawie szkolę powszechną; podczas okupacji uczył się na tajnych kompletach Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. S. Staszica. W latach 1942-1943 jako członek Szarych Szeregów (hufiec Mokotów Górny), uczestniczył w akcjach małego sabotażu; w 1943-1944 był żołnierzem Armii Krajowej (batalion, a następnie pułk "Baszta", kompania B 1) i walczył w Powstaniu Warszawskim. Ciężko ranny i kontuzjowany w walkach w rejonie Szpitala Sióstr Elżbietanek na Mokotowie, odznaczony został Krzyżem Walecznych. Po upadku Powstania uniknął wywiezienia z kraju; przebywał w Łowiczu i w Wyszogrodzie, w domu rodzinnym matki, dokąd Lipscy zawsze - i przedtem, i potem - jeździli na wakacje. We wrześniu 1945 wrócił do Warszawy
Maturę typu humanistycznego zdał w 1946 roku w Liceum im. J. Słowackiego. W tym samym roku rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestniczył m.in. w seminariach historycznoliterackich Stefana Vrtela-Wierczyńskiego, Wacława Borowego, Juliana Krzyżanowskiego i Stefana Żółkiewskiego, w konwersatorium teoretycznoliterackim Jerzego Pelca, w seminarium z historii filozofii Władysława Tatarkiewicza, z logiki formalnej - Tadeusza Kotarbińskiego. Podczas studiów był współtwórcą nieformalnej grupy przyjaciół o nastawieniu opozycyjnym wobec marksizmu (należeli do niej: L. Budrecki, W Jedlicki, B. Matuszewski, M. Puchalska, J. Stradecki, J. Szpotański, J. Wilhelmi, K. Zarzecki) oraz bardzo czynnym członkiem Koła Polonistów. Był współautorem referatu Psychologizm w prozie dwudziestolecia, wygłoszonego na IV Zjeździe Kół Polonistycznych w Warszawie (druk: "Twórczość" 1950 nr 2). Na studiach poznał swoją przyszłą żonę - Marię Stabrowską. Z tym okresem wiąże się także początek jego działalności krytycznoliterackiej (publikował m.in. w "Nowinach Literackich", "Tygodniku Powszechnym", "Twórczości", "Dialogu", "Życiu Literackim", "Pamiętniku Literackim", "Roczniku Literackim", "Współczesności").
Równocześnie ze studiami pracował zarobkowo: w latach 1946- 1949 jako bibliotekarz w II Miejskim Gimnazjum Mechanicznym; w 1949-1950 jako redaktor w Słowniku wyrazów bliskoznacznych, opracowywanym pod kierunkiem Stanisława Skorupki w wydawnictwie „Czytelnik”. Od 1950 do 1952 był współpracownikiem zespołu przygotowującego Słownik terminów literackich pod redakcją Marii Renaty Mayenowej w Instytucie Badań Literackich.
3 września 1951 poślubił Marię Stabrowską; 1 stycznia 1953 urodził się ich syn, Jan Tomasz, 10 listopada 1955 - córka, Agnieszka.
W roku 1953 Lipski otrzymał magisterium na podstawie rozprawy pt. Ekspresjonizm w twórczości Tadeusza Micińskiego. Już od 1952 roku pracował w Państwowym Instytucie Wydawniczym, początkowo na stanowisku redaktora, a od 1955 - kierownika Redakcji Klasyków Literatury Polskiej Okresu po 1863 Roku. Jednocześnie brał żywy udział w życiu naukowym IBL jako uczestnik zebrań i konferencji dotyczących literatury końca XIX i XX wieku. W latach 1956-1957 był członkiem redakcji, a przez pół roku kierownikiem działu kulturalnego w tygodniku "Po prostu". W tym czasie zaczął pisać książkę o ONR "Falandze", nie dokończoną (wydaną pośmiertnie w odmiennej wersji autorskiej jako Katolickie Państwo Narodu Polskiego, Londyn 1994). W 1956 był jednym z założycieli Klubu Krzywego Koła; przez jedną kadencję (1957-1958) jego prezesem, a następnie, aż do rozwiązania Klubu przez władze, sekretarzem Zarządu, odpowiedzialnym za organizację zebrań czwartkowych. Uczestniczył w reaktywowaniu grupy literackiej "Przedmieście" (1958), do której następnie należał. 11 listopada 1959 roku usunięto go z pracy w Państwowym Instytucie Wydawniczym po wygłoszeniu odczytu o ONR "Falandze" i Bolesławie Piaseckim. W 1960 został członkiem Związku Literatów Polskich. W 1960-1961 pracował w redakcji gazety „Gromada-Rolnik Polski” jako kierownik działu kulturalnego. 1 czerwca 1961 rozpoczął pracę etatową w Instytucie Badań Literackich PAN. Należał do warszawskiej Pracowni Historii Literatury Okresu Młodej Polski, którą w początkowym okresie kierował Kazimierz Wyka, uczestniczył też w seminariach pracowni krakowskiej.
19 lutego 1961 Lipski został przyjęty do najściślej zakonspirowanej loży wolnomularskiej rytu szkockiego "Kopernik"; w latach 1962-1981 i 1986-1988 był jej przewodniczącym, a od 1988 do 1990 sekretarzem.
W roku 1964 był współorganizatorem zainicjowanego przez Antoniego Słonimskiego Listu 34 - protestu skierowanego przeciwko cenzurze i tak zwanej polityce kulturalnej państwa. Od 1965 prowadził tajną kasę pomocy dla osób aresztowanych z przyczyn politycznych i ich rodzin. Na początku lat sześćdziesiątych patronował Klubowi Poszukiwaczy Sprzeczności, założonemu przez licealistów warszawskich. 25 października 1965 roku uzyskał w Instytucie Badań Literackich PAN doktorat na podstawie pracy Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1878-1891 na tle epoki (promotor K. Wyka, wyd. książkowe: PIW Warszawa 1967). W 1966 opublikował wspólnie z żoną Marią w krakowskim Wydawnictwie Literackim wybór z Nowych Aten księdza Benedykta Chmielowskiego.
Schyłek lat sześćdziesiątych to w PRL okres zagęszczania się atmosfery politycznej. W roku 1967 Jan Józef Lipski był organizatorem protestu przeciwko postępowaniu dyscyplinarnemu wobec studentów za ich poglądy polityczne (m. in. sprawa Adama Michnika), w 1968 - współorganizatorem nadzwyczajnego zebrania Związku Literatów Polskich z powodu zdjęcia przez cenzurę przedstawienia Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym.
Jednocześnie zajmował się pracami historycznoliterackimi i dokumentacyjnymi. W IBL uczestniczył w przygotowaniu Słownika pseudonimów pisarzy polskich. W 1973 opublikował dwutomową panoramę felietonistyki Warszawscy "Pustelnicy" i "Bywalscy" (PIW Warszawa). Jego habilitacja (30 października 1975) w Instytucie Badań Literackich PAN, której podstawą była praca Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1891-1906 (PIW Warszawa 1975) została zatrzymana ze względów politycznych. Centralna Komisja Kwalifikacyjna zatwierdziła ją dopiero 25 maja 1981 w trybie rewizyjnym. 31 marca 1976 Lipski został przyjęty do Polskiego PEN-Clubu.
Na przełomie lat 1975/1976 współorganizował protest przeciwko wprowadzeniu do Konstytucji PRL zapisów o kierowniczej roli PZPR i sojuszu ze Związkiem Radzieckim. W połowie 1976 należał do grona osób, które od razu zareagowały na postrajkowe represje w Radomiu i w Ursusie (pomoc finansowa, prawna, organizowanie opinii publicznej), co we wrześniu tegoż roku doprowadziło do powstania Komitetu Obrony Robotników (późniejszy Komitet Samoobrony Społecznej "KOR"); został jego skarbnikiem. 19 maja 1977 aresztowany wraz z innymi członkami i działaczami KOR-u. W areszcie śledczym Warszawa-Mokotów podjął czterodniową głodówkę solidarnościową z głodującymi w warszawskim kościele pod wezwaniem Św. Marcina. W areszcie także pracował nad rozprawami Osobowość twórcza i Badania prądów literackich i form gatunkowych. Wyszedł na wolność w czerwcu tegoż roku.
W styczniu 1978 wyjechał do Londynu na operację wszczepienia zastawki serca, co było możliwe dzięki otrzymaniu nagrody z Fundacji A. Jurzykowskiego za rok 1976. Poznał wówczas prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego, a także Lidię i Adama Ciołkoszów. Otrzymał Krzyż Armii Krajowej (tzw. londyński). W tym samym roku stał się współzałożycielem i wykładowcą Towarzystwa Kursów Naukowych. Współpracował też z wydawnictwami i periodykami drugiego obiegu, od momentu ich powstania ("Biuletyn Informacyjny" KOR, "Głos", "Robotnik", "Spotkania", "Zapis", "Krytyka"; w 1979 opublikował Na probostwie w Wyszkowie Żeromskiego ze swoim wstępem).
Od września 1980 roku był działaczem NSZZ "Solidarność": współzałożycielem "S" w IBL PAN, przedstawicielem "S" w negocjacjach z rządem na temat ustawy o cenzurze, współautorem programu Związku w sprawach kultury i nauki, członkiem Zarządu Regionu Mazowsze, delegatem na I Krajowy Zjazd w Gdańsku-Oliwie. W 1981 ukazała się jego głośna od razu rozprawa Dwie ojczyzny - dwa patriotyzmy. Uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków, kilkakrotnie wznawiana w drugim obiegu, w 1985 - wraz z innymi szkicami. Jesienią tegoż roku współorganizował Kluby Rzeczypospolitej Samorządnej. 14 grudnia 1981 dołączył w Zakładach Mechanicznych "Ursus" do robotniczego strajku protestacyjnego przeciw wprowadzeniu stanu wojennego. Tamże aresztowany 1 S grudnia i oskarżony o kierowanie strajkiem. Ze względu na stan zdrowia wyłączony w końcu z procesu i umieszczony pod nadzorem Służby Bezpieczeństwa w klinice kardiologicznej w Aninie. 16 marca 1982 utracił pracę w IBL PAN. W maju tegoż roku dostał pozwolenie na wyjazd do Londynu w celu przeprowadzenia badań i leczenia. Wrócił do Warszawy 15 września na wiadomość o przygotowaniach do procesu KOR-u. Następnego dnia aresztowany, przebywał w szpitalu więziennym i w klinice w Aninie. W grudniu uchylono areszt, a następnie jego sprawa została objęta amnestią.
Od 1982 do 1989 był współpracownikiem tajnych struktur "Solidarności" Regionu Mazowsze (m. in. współdziałał z podziemną radiostacją otwocką "Jutrzenka"). W 1983 opublikował w londyńskim wydawnictwie "Aneks" monografię KOR-u (wznawianą w kraju w drugim obiegu). W tymże roku otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Nanterre. W dwa lata później przeszedł na rentę inwalidzką. Władze Uniwersytetu Warszawskiego przerwały zorganizowaną w roku 1986 na terenie uczelni przez Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza uroczystość sześćdziesięciolecia jego urodzin. W 1987 ukazały się w Biblio- tece "Kultury" w Paryżu jego Szkice o poezji, odrzucone w latach siedemdziesiątych przez wydawnictwo "Czytelnik".
Od połowy lat osiemdziesiątych Jan Józef Lipski współdziałał w próbach reaktywowania Polskiej Partii Socjalistycznej; w roku 1987, na zjeździe założycielskim, został wybrany prezesem jej Rady Naczelnej, a w 1990 doprowadził do Kongresu Zjednoczeniowego PPS w kraju i na emigracji. Był także członkiem Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie, ale w 1989 roku nie brał udziału w obradach Okrągłego Stołu. W czerwcowych wyborach tego roku został senatorem z województwa radomskiego; był wiceprzewodniczącym Senackiej Komisji Kultury, Środków Przekazu, Nauki i Edukacji, członkiem Senackiej Komisji Praw Człowieka i Praworządności oraz parlamentarnej grupy "Solidarności Pracy".
Zdążył jeszcze przygotować do druku wybór swych prac krytycznoliterackich i publicystycznych pt. Tunika Nessosa (wyd. pośmiertne Warszawa 1992). Zmarł 10 września 1991 w szpitalu im. Jana Pawła II w Krakowie wskutek komplikacji po powtórnej operacji serca, przeprowadzonej w maju tegoż roku w Londynie. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Wałęsę Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.
Opracowała Izabela Jarosińska

(Za: Jan Józef Lipski - spotkania i spojrzenia. Książka o J.J.Lipskim. PIW, Warszawa 1996)

Adrian Zandberg

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Jan Józef Lipski (1926-1991)

lewica.pl w telefonie

24 listopada: