No więc Razem teraz faktycznie jest już osobno. Połowa parlamentarzystek wyszła z partii. Oświadczenie w tej sprawie opublikowała Magdalena...
Na początku lat 60. Portugalia była ostatnim z wielkich kolonialnych imperiów, które opierało się falom dekolonizacji, a jej imperium obejmowało...
W niedzielę 22 września odbyły się wybory do parlamentu (landtagu) w niemieckim kraju związkowym Brandenburgia. Są to trzecie wybory do landtagów w...
Adam Jaśkow: Skąd znowu ten Brecht
Piotr Sadzik: Odebranie prawicy monopolu na śmiech to kwestia życia i śmierci
Dorota Jagoda Michalska: Władysław Hasior - dekolonializm, nowoczesność, historia
Jacenty Dędek: Miasto na miarę człowieka
Tomasz S. Markiewka: Nierówności po polsku - liczby już znamy, teraz przemówmy do wyo
Paweł Jędral: Diuna jak Palestyna
Agnieszka Wiśniewska: Kos. Bohater z podręcznika, który został ziomkiem
Galopujący Major: "1670" - serial, który może odmienić polską telewizję
Postawa Watykanu wobec wysiłków prymasa Hlonda, by chociaż nad Tybrem znaleźć zrozumienie i wsparcie po tragedii wrześniowej, to papierek lakmusowy podejścia Piusa XII do sprawy polskiej w ogóle. Utrzymuje się, jak sądzę, mylna opinia, że wyłącznie z woli i inicjatywy Hlonda czyniono w Watykanie - bezskuteczne zresztą - starania o jego powrót do Polski.
Kolportuje taki pogląd w swych wspomnieniach nie tylko ks. Bolesław Filipiak, kapelan prymasa, bezpośredni towarzysz jego doli i niedoli, lecz także inni autorzy, którzy w publicystycznych czy naukowych opracowaniach podejmowali temat wojennych losów prymasa2.
Stanisław Wilk pisze w "Więzi": "Starania kard. Hlonda o powrót do Polski, które przedsięwziął przy poparciu Stolicy Apostolskiej w październiku 1939 r. i w styczniu 1940, nie przyniosły pozytywnego rezultatu". Antoni Baraniak zapewnia, że Hlond niczego tak nie pragnął, jak wrócić najszybciej do kraju: "Najwyższy duszpasterz Polski uważał zarazem za swój obowiązek, by jak najszybciej powrócić do kraju i tam osobiście czuwać nad położeniem ludności, a w szczególności duchowieństwa, o którego prześladowaniu ze strony okupanta dochodziły coraz to nowe i coraz bardziej wstrząsające wiadomości". W czasie gdy kard. Hlond miał zabiegać o powrót do kraju, nie docierały jeszcze do Watykanu informacje o prześladowaniach księży. Motyw podany przez ks. Baraniaka w tym wypadku jest wątpliwy.
Zapewnienia o woli powrotu do okupowanego kraju wyłącznie z własnej inicjatywy są przede wszystkim niespójne logicznie. Nie po to opuszcza się kraj, udziela nadzwyczajnych uprawnień pozostałym tam wikariuszom generalnym, by zaledwie trzy dni po przybyciu do Rzymu zabiegać usilnie o powrót. Poza tym czy możliwe jest, by myśląc o powrocie i wiedząc, jak trudna to sprawa, jednocześnie wystąpieniami w mediach narażać się Niemcom, oskarżając ich o prześladowania w Polsce? Kard. Hlond i tak miał u nich konto wystarczająco obciążone. Myślę, że chyba nie w ten sposób wyrabia się u wroga glejt na powrót do kraju.
Antoni Baraniak sam przecież pisze, że Hlond godził się prowadzić za granicą, zgodnie z życzeniem rządu, "delikatną i ważną misję na rzecz napadniętej Polski. Chodziło przede wszystkim o autorytatywne zdemaskowanie hitlerowskiej propagandy na forum światowym, która Polskę czyniła odpowiedzialną za rozpętanie wojny". Skoro ktoś na coś takiego się godzi, i to po długich naradach z nuncjuszem warszawskim, nie będzie natychmiast wracać z Rzymu. Musiały o tym zadecydować inne powody. Sam Wilk zresztą stwierdza, że powrót Hlonda do Poznania nie miał sensu, bo "Niemcy z pewnością nie dopuściliby go do objęcia rządów w archidiecezjach".
Bardziej logiczne, wsparte dokumentacją, jest rozumowanie, że to Pius XII, przyjąwszy Hlonda po jego przybyciu do Rzymu, rozmawiając z nim niemal na stojąco, chcąc się pozbyć kłopotliwego dla Watykanu gościa, nakazał ubiegać się o bilet powrotny do kraju i zaangażował w to wszystkie moce watykańskie. A że koncepcja nie spodobała się Berlinowi, to już inna sprawa.
Opierając się na zasobach archiwalnych z hitlerowskiego MSZ3, można postawić tezę o wypraszaniu Hlonda z Watykanu. Okazuje się bowiem, że zaraz po przybyciu prymasa do Rzymu 19 września 1939 r. usiłowano się go pozbyć czym prędzej, zabiegając w Berlinie o zgodę na powrót Hlonda do kraju.
Watykan nie tyle "popierał", ile był motorem jego powrotu. Prymas nie zdążył jeszcze rozpakować walizek na watykańskiej ziemi, a już głowiono się za Spiżową Bramą, jak się go pozbyć. Z datą 20 września 1939 r. ambasador Diego von Bergen, wówczas przedstawiciel Rzeszy przy Watykanie, następująco depeszował o przybyciu Hlonda: "Poza członkami polskiej ambasady, witał go również ambasador francuski, natomiast uderzała nieobecność przedstawicieli poselstwa brytyjskiego. Nawet od kół związanych z Watykanem słyszałem krytyczne uwagi, że Hlond w takiej chwili opuścił kraj. Wskazywano na analogię z postawą kardynała Mercier w czasie I wojny światowej" (chodziło o kardynała belgijskiego, zmarłego w 1926 r. - przyp. EG).
Bergen, który już w pierwszej depeszy z 20 września sygnalizował, że prymas zostanie przyjęty przez papieża, potwierdza ten fakt w depeszy z 21 września następująco: "Kardynał Hlond został wczoraj przyjęty przez papieża na audiencji prywatnej, przy czym przekazał on Piusowi obszerny memoriał. Kręgi stojące blisko Watykanu uderzyło, że audiencja trwała stosunkowo krótko.
Papież poświęcił Hlondowi zaledwie niecałe pół godziny. Jak słyszę, kardynał Hlond, który zamierzał pozostać w Rzymie dłużej, opuści to miasto możliwie szybko z polecenia wyższych przełożonych". Relacja ta kontrastuje z zapewnieniami Antoniego Baraniaka: "Spotkanie było bardzo serdeczne, rzewne i długie". W tym wypadku bardziej ufałbym Bergenowi, który w ciągu blisko dwudziestoletniego stażu watykańskiego wypracował sobie doskonałe kontakty. Jego wersja pasuje ponadto do wymowy dokumentów i do tego, co w ogóle wiemy o "papieżu niemieckim". Natomiast relacja Stanisława Wilka jest już bardziej ostrożna, choć wystarczająco wymowna: "Nie wiadomo, jak przyjął Pius XII przybycie kardynała Hlonda do Rzymu. Kurialiści rzymscy, z pewnymi tylko wyjątkami, ustosunkowani byli do Hlonda negatywnie".
Intrygujący jest również poufny charakter pierwszej audiencji u papieża. Potwierdzałoby to opinię Bergena o dyskrecjonalnym charakterze pierwszej rozmowy papieża z Hlondem. Nie chciał on widocznie eksponować przed światem (ściślej - przed Berlinem) tego, co mogliby tam uznać za odruch solidarności czy współczucia dla ofiary agresji.
Również dalsza relacja Antoniego Baraniaka kłóci się z dokumentacją niemiecką: "Już 1 października, a więc niespełna dwa tygodnie po przyjeździe do Rzymu, prymas złożył wniosek w sekretariacie stanu w sprawie swego powrotu do Poznania. Gdy rząd niemiecki odniósł się negatywnie do prośby, kardynał Hlond ponownie prosił 15 stycznia 1940 r. Stolicę Apostolską o interwencję. Prymas złożył wniosek w tej sprawie - jak sam zapisał w swym dzienniku - zgodnie z taktyką uzgodnioną z papieżem na drugiej audiencji udzielonej mu 30 września". Skąd wobec tego Bergen wiedział już 10 dni wcześniej, że Hlond ma wracać do kraju?
O tym, jak bardzo prymas Hlond był dla Watykanu kimś w rodzaju persona non grata, świadczy również przebieg spotkania Piusa XII z kolonią polską w Rzymie 30 września 1939 r. Doszło ono zresztą do skutku w wyniku nalegań Polonii i osobistych próśb prymasa, nie zaś z inicjatywy papieża. Pierwotny scenariusz spotkania przewidywał, że najpierw powita papieża Hlond. Jednak ówczesny ambasador Francji w Watykanie, François Charles-Roux, który notabene już przed 1 września wielokrotnie interweniował bezskutecznie u papieża, by ten zabrał głos w obronie zagrożonej Polski, twierdzi, że zamiast kard. Hlonda przemówił jedynie papież. "Pius XII wolał być jedynym mówiącym na tym spotkaniu", stwierdza ambasador. Zapewne papież przewidywał, że jeśli przemówi prymas, to w odpowiedzi będzie musiał zareagować wyraźnie na napaść Hitlera na Polskę.
Tymczasem przygotowane przez Watykan przemówienie papieskie było jak zwykle bardzo dyplomatyczne.
Bergen zrelacjonował spotkanie Piusa XII z Polonią jeszcze tego samego dnia (oto jak sprawnie funkcjonowały kanały wewnętrzne Rzeszy w Watykanie) następująco: "Papież przyjął dzisiaj przedstawicieli tutejszej Polonii pod przewodnictwem kardynała Hlonda, aby zgodnie z ich życzeniem przekazać w religijnym kontekście słowa pocieszenia. Jego wystąpienie, świadomie unikające elementów politycznych, zawierało m.in. ostrzeżenie przed uczuciem zemsty i nienawiści. Wyrażało zarazem pragnienie, by sprawiedliwość i miłość bliźniego przyniosła wreszcie światu pokój, za czym dzisiaj przy szczęku broni ludzkość tęskni bardziej niż kiedykolwiek. Papież wyraził nadzieję, że na zajętych polskich terenach nie dojdą do głosu wrogowie Boga, a religia katolicka i instytucje katolickie, z którymi ludność związana jest od stuleci, pozostaną nietknięte". Rzeczywistość już wkrótce okazała się daleka od tych oczekiwań, lecz papież wolał tu nie interweniować, nawet kanałem dyplomatycznym.
Jak wiadomo, spotkanie 30 września bardzo rozczarowało nie tylko Polaków. W Watykanie przemyśliwano więc, jak by tu zatrzeć złe wrażenie. W "L’Osservatore Romano" ukazał się 14 października 1939 r. artykuł pt. "Stolica Apostolska a Polska", który został przez Berlin odebrany jako wyraźny gest w kierunku Polski. Jeszcze tego samego dnia Bergen wyjaśnił swoim władzom motywy tego artykułu: "Jak słyszę od dobrze poinformowanego męża zaufania, artykuł ten pojawił się w wyniku wyraźnych skarg, zgłaszanych prywatnie przez koła polskie i francusko-angielskie, że w przemówieniu do tutejszej kolonii polskiej papież nie znalazł chociaż słowa potępienia za »napaść«, której ofiarą padła Polska. Postawę zajętą przez papieża ilustruje w tym artykule rozumowanie, że jego ból z powodu cierpienia, jakiego doznała Polska, nie może przyjąć formy, która byłaby nie do pogodzenia z funkcją papieża, jako wspólnego ojca wszystkich wiernych".
Wróćmy jednak do sprawy powrotu Hlonda do Polski. 10 października 1939 r. Bergen depeszował do Berlina: "Na wyraźne życzenie papieża kardynał Hlond ma obecnie udać się w podróż powrotną do swych diecezji. Kardynał Maglione, papieski sekretarz stanu, wystawił jemu i dwóm polskim księżom, Bolesławowi Filipiakowi i Antoniemu Baraniakowi, wspólny paszport watykański, który przedłożono nam z prośbą o niemiecką wizę. Byłbym wdzięczny za możliwie szybką instrukcję, czy prośbie tej można zadośćuczynić, względnie z jakim uzasadnieniem należy ją odrzucić. Patrząc z tutejszej perspektywy, wydaje się celowe umożliwienie kardynałowi powrotu, ponieważ jego zachowanie będzie można łatwiej kontrolować na okupowanych przez nas obszarach. Z kół dobrze poinformowanych słyszałem ponadto, że papież chciałby uniknąć wszelkiego podejrzenia, iż mógłby mieć cokolwiek wspólnego z działalnością propagandową Hlonda w Rzymie".
Prymas bowiem rozwinął wkrótce działalność informacyjną, przekazując światu prawdę o bestialstwach hitlerowców w okupowanym kraju. Wykorzystywał do tego również radio watykańskie. Spowodowało to jednak natychmiastową interwencję ambasady niemieckiej przy Watykanie i... niemal natychmiastową reakcję Watykanu. W teczce "Notatki ministra Ribbentropa" czytamy pod datą 27 lutego 1940 r.: "Dotyczy nieprzyjaznych audycji radia watykańskiego o Polsce. Od czasu skierowania przez ambasadora von Bergena démarches radio watykańskie zaprzestało nadawania wrogich Niemcom audycji na temat sytuacji na okupowanych terenach". Antoni Baraniak bardzo uprościł sprawę, pisząc, że aktywność Hlonda "wywoływała wzburzenie w kołach niemieckich i zakłopotanie sprzymierzonego z Berlinem faszystowskiego rządu włoskiego". Nie mniej bowiem, jeśli nie jeszcze bardziej, zakłopotany był także Watykan. Na depeszę Bergena z 10 października 1939 r. w sprawie wizy dla Hlonda ambasador już 13 października otrzymał odpowiedź od samego ministra spraw zagranicznych: "Do ostatniej chwili swego pobytu w Polsce kardynał Hlond angażował się politycznie i wojskowo w duchu antyniemieckim oraz nadużywał urzędu kościelnego, włączając się do polityki antyniemieckiej. W interesie pacyfikacji polskiego obszaru leży więc, by nie wracał on do Polski.
Proszę to uzmysłowić w odpowiedniej formie Watykanowi, a przy okazji oświadczyć kardynałowi-sekretarzowi stanu, że działalność Kościoła katolickiego na terenach byłego państwa polskiego nie będzie zakłócona, lecz przebiegać może normalnie, oczywiście przy założeniu, że księża powstrzymują się od wszelkiej działalności politycznej. Ribbentrop".
Przekazując tekst swego szefa do wiadomości innym resortom MSZ, dyrektor departamentu politycznego Ernst Woermann uzupełnił go bardzo wymownym dopiskiem: "Drugi akapit depeszy może być podawany do wiadomości innym ministerstwom tylko za uprzednią, każdorazową zgodą samego Ribbentropa". Oznacza to, że zapewnienie o nieprześladowaniu Kościoła było kłamstwem, przeznaczonym jedynie dla uszu watykańskich.
Watykan tak bardzo czuł się skrępowany antyniemiecką postawą polskiego prymasa, że mimo zdecydowanych i jednoznacznych "nie" przekazywanych przez ambasadora Bergena z uporem kontynuował zabiegi o powrót Hlonda do Polski. 17 października 1939 r. Bergen otrzymał kolejny i przesądzający sygnał od Ribbentropa: "Powrót nie wchodzi w ogóle w rachubę, także w późniejszym terminie". Mimo to pod datą 24 października 1939 r. znajduje się informacja, że nuncjusz papieski w Berlinie w rozmowie z Ernstem von Weizsäckerem, zastępcą Ribbentropa, znów nalegał, by wyrazić zgodę na powrót Hlonda do Polski.
16 grudnia 1939 r. Bergen ponownie depeszował, że nadal nalega się na wydanie wizy Hlondowi. "Na nasze zastrzeżenie, wsparte argumentem o nienawistnym wystąpieniu Hlonda 2 listopada w radiu watykańskim, kardynał-sekretarz stanu odparł, że wystąpienie to doszło do skutku bez jego wiedzy. Usłyszał o nim dopiero od nas i dowiedział się z pokazanego mu wycinka gazety »Le Croix«".
23 grudnia 1939 r. Bergen, skryty zwolennik wyjazdu Hlonda do Polski, wyjaśnił centrali, że audycje rozgłośni watykańskiej nie podlegają cenzurze ani w ogóle kontroli. Co się tyczy wystąpienia prymasa z 2 listopada, to "kardynał-sekretarz stanu czuł się tym incydentem wyraźnie poruszony i było mu głupio. Aczkolwiek zgodnie ze zwyczajem watykańskim unikał wyraźnie jednoznacznej dezaprobaty wobec swego kolegi kardynała, to jednak z pełnej złości gestykulacji, z jaką przyjął tę wiadomość, odniosłem wrażenie, że w żadnym wypadku wystąpienia Hlonda nie aprobował".
Mimo zastrzeżeń przeciwko powrotowi Hlonda zgłoszonych również podczas tej rozmowy przez ambasadora Rzeszy rzecznik Watykanu wrócił do sprawy wizy dla prymasa, przekonując, że leży to także w interesie Niemców, ponieważ - jak zaznaczył - "Hlond musiałby wówczas narzucić sobie maksymalną powściągliwość". Pełnomocnik papieski sugeruje więc pełnomocnikowi Rzeszy zgodę papieża, by Niemcy krępowali Hlonda w jego ruchach po powrocie do Polski.
Zgodnie z instrukcją Berlina Bergen przyjął to rozumowanie z powątpiewaniem. Swoją relację dla przełożonych w Berlinie zakończył komentarzem: "Nie ulega wątpliwości, że obecność Hlonda w Rzymie jest kurii nie na rękę". Tak oto kolejna informacja Bergena wyjaśnia jednoznacznie, że to Watykan wypychał Augusta Hlonda z Rzymu, ponieważ nie bardzo wypadało zmusić polskiego prymasa do całkowitego milczenia. Chętnie więc posłużono by się w tym celu Niemcami.
Zdanie zaczerpnięte z dziennika prymasa: "Poinformowawszy papieża o przebiegu wypadków, będę się tam starał o możliwość powrotu do kraju" to trochę za mało, by budować na tym całą konstrukcję o jego inicjatywie w staraniach wizowych. Antoni Baraniak komentował, że prymas rozumiał powrót "na mocy porozumienia międzynarodowego ze specjalnymi upoważnieniami Stolicy Apostolskiej, jako gwarancję, iż będzie mógł pełnić w swoich archidiecezjach urząd pasterski". Jeżeli prymas Hlond wymarzył sobie coś takiego rzeczywiście, świadczyłoby to tylko o niezrozumieniu ówczesnego charakteru stosunków między Watykanem a III Rzeszą.
Przypisy:
1. Prymas Polski, kard. August Hlond (1881-1948), w połowie września 1939 r. opuścił kraj, udając się do Rzymu, a stamtąd w 1940 r. do Francji. Aresztowany w 1944 r. przez Niemców, wrócił do kraju w lipcu 1945 r.
2. Wymienić można chociażby benedyktyńskie pięciotomowe dzieło "Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymsko-katolickiego pod okupacją hitlerowską 1939-1945", a także prace zawarte w "Materiałach i Studiach" pod redakcją ks. F. Stopniaka. Również: A. Baraniak, "Misja opatrznościowa prymasa Hlonda w okresie wojny światowej 1939-1945", Wilk, "Kardynał Hlond w latach II wojny światowej" oraz "Losy wojenne kardynała Hlonda".
3. Archiwum hitlerowskiego MSZ, AA. Politisches Archiv: Inland I-D "Polen Kirche", Inland II "Heiliges Stuhl-polen", Inland II "Geheim, Berichte zur Lage in Polen und über Polen 1940-1944".
Eugeniusz Guz
Artykuł ukazał się w tygodniku "Przegląd".
