No więc Razem teraz faktycznie jest już osobno. Połowa parlamentarzystek wyszła z partii. Oświadczenie w tej sprawie opublikowała Magdalena...
Na początku lat 60. Portugalia była ostatnim z wielkich kolonialnych imperiów, które opierało się falom dekolonizacji, a jej imperium obejmowało...
W niedzielę 22 września odbyły się wybory do parlamentu (landtagu) w niemieckim kraju związkowym Brandenburgia. Są to trzecie wybory do landtagów w...
Adolfo Sánchez Vázquez o moralności i polityce
Jak się powiada Adolfo Sánchez Vázquez, hiszpański filozof zesłany po wojnie domowej do Meksyku,...
Adam Jaśkow: Skąd znowu ten Brecht
Piotr Sadzik: Odebranie prawicy monopolu na śmiech to kwestia życia i śmierci
Dorota Jagoda Michalska: Władysław Hasior - dekolonializm, nowoczesność, historia
Jacenty Dędek: Miasto na miarę człowieka
Tomasz S. Markiewka: Nierówności po polsku - liczby już znamy, teraz przemówmy do wyo
Paweł Jędral: Diuna jak Palestyna
Agnieszka Wiśniewska: Kos. Bohater z podręcznika, który został ziomkiem
Galopujący Major: "1670" - serial, który może odmienić polską telewizję
Tak zwane kontrowersje wokół biografii Ryszarda Kapuścińskiego nie zaistniałyby przed jej publikacją, gdyby nie uruchomienie pewnego mechanizmu psychologicznego, na którego istnienie wskazał przed laty Jack Brehm (1966). Punktem wyjścia naszych rozważań niech będzie obserwacja, że człowiek przejawia naturalną tendencję do sprawowania kontroli, a więc do wywierania wpływu na rzeczywistość. Jednym z jej aspektów jest preferowanie takich sytuacji, w których mamy wolny wybór czyli możemy zainicjować i zaangażować się w jedno z wielu dostępnych zachowań. Jeżeli opcji jest zbyt dużo lub jeżeli jedna z nich wydaje się wyraźnie korzystniejsza (lub mniej niekorzystna) od innych, to odczuwamy mniejszą swobodę wyboru, niż wtedy gdy do dyspozycji mamy kilka równie atrakcyjnych możliwości. Wolność wyboru dostarcza przyjemne odczucia, jej ograniczenie zaś wiąże się z obniżonym nastrojem, napięciem i wrogością. Nic więc dziwnego, że pojawia się chęć odzyskania utraconej wolności wyboru. Nie tylko jako wartość (co jest podnoszone przez filozofów i politologów), ale też jako jeden z wyznaczników naszego emocjonalnego komfortu wolność ta jest zatem istotna.
Kiedy nasza wolność rozumiana jako swoboda wyboru jest zagrożona lub ograniczana, dążymy do jej odzyskania. Zakazy działają więc do pewnego stopnia odwrotnie do zamierzeń ich autorów. Różne formy cenzury skłaniają przynajmniej część odbiorców do zainteresowania się treściami, które wcześniej nie były dla nich interesujące. Czerwone kółka na ekranach telewizorów informują, nie tylko rodziców młodych widzów, ale i ich samych, że ktoś im nie chce na coś pozwolić. Owoc oznaczony jako zepsuty czy wręcz zatruty paradoksalnie zaczyna kusić. Jako owoc zakazany okazuje się bardziej atrakcyjny. Łamanie zakazu staje się bardziej pociągające niż treść filmu. W jednym z eksperymentów Brad Bushman i Angela Stack (1996) wykazali, że dodanie do opisów filmów etykietek ostrzegających o pokazywanej w nich przemocy i potencjalnej ich szkodliwości, wzbudzało większe zainteresowanie tymi filmami, zwłaszcza jeśli źródło ostrzeżenia było obdarzone autorytetem (Minister Zdrowia). W Polsce przed kilkunastu laty krytyka ze strony kościelnych autorytetów i pikiety przed kinami doprowadziły do wzrostu oglądalności filmu "Ksiądz" w reżyserii Antonii Bird, który bez tych potępiających zabiegów zapewne przeszedłby bez większego echa. Nie ma podstaw do przypuszczeń, że także wskazywanie na książkę jako szkodliwą, a właściwie do tego stopnia szkodliwą, że według osoby blisko związanej z jej tematem zasługującą na nie-druk, wywoła inne reakcje.
Najbardziej uderzającym przejawem reaktancji psychologicznej, bo o niej tutaj mowa, jest pojawienie się motywacji do zachowań, które nie były w ogóle brane pod uwagę, zanim pojawiło się ograniczenie wolności. Dotyczy to wielu możliwych sfer życia, włączając w to najbardziej pospolite. Niektórzy studenci, którym nigdy nie przyszłoby do głowy bazgranie po ścianach w publicznych toaletach, podjęli tę aktywność, gdy ujrzeli plakietki jej zakazujące. Bardziej pobazgrane były ściany, gdy zakazującym nie była jakiś anonimowy esteta, ale sam dyrektor administracyjny uczelnianego budynku, a więc zakaz był silniejszy. Czytanie książek jest oczywiście sprawą poważniejszą, a w wielu przypadkach nawet pożyteczną (nie w każdym, bo są gatunki bezwartościowe, na przykład literatura religijna i teologiczna), ale niekiedy zachęta pochodzi ze źródeł wielce odległych i od poznawczych walorów pracy, i od samej czynności czytania. Od znajomej pracującej w księgarni wiem, że ludzie, najwyraźniej nie zapamiętawszy żadnego nazwiska (sic!) pytają o "tę książkę, która miała być zakazana". Słusznie więc pisze znany publicysta, że "bez skandalu... mało kto kupowałby drobiazgową biografię: uczciwą, solidną, wnikliwą, rozwlekłą" (Urban, 2010, s. 2). W centrum tego skandalu tkwi oczywiście odrzucony później przez sąd pomysł, by zakazać publikacji.
Reaktancja pojawia się tylko wtedy, gdy objęty ograniczeniem obszar wyboru traktowany jest jako oczywista sfera wolności. W przypadku książek, jak się zdaje, zwłaszcza książek, które nie propagują zakazanej przez prawo ideologii, nie nawołują do nienawiści i tak dalej, taka wolność wyboru jest zakładana z góry, wydaje się więc naturalna. Nic więc dziwnego, że zagrożona zakazem publikacja nagle stała się, choćby na krótko, obszarem wolności do odzyskania. Zresztą jest nim, w nieco inny sposób, także obecnie, a to dlatego, że wiele, zwłaszcza prawicowych "autorytetów", w tym Władysław Bartoszewski próbuje zniechęcić do jej czytania (por. Kapela, 2010). To także ograniczanie sfery wolności, potencjalnie wywołujące reaktancję. Dodajmy, że głos człowieka, który nie obroniwszy nawet pracy magisterskiej został profesorem, ma zaiste dużą moc sprawczą. Szablę w dłoń, panie Władysławie!
Alicja Kapuścińska strzeliła sobie w stopę w momencie, kiedy zgodziła się na udostępnienie rodzinnych archiwów Arturowi Domosławskiemu. Jeśli chciała bronić jednoznacznie pozytywnego, brązowniczego wręcz wizerunku męża, nie powinna nikomu udostępniać żadnych informacji, a już zwłaszcza życzliwemu jej wprawdzie, ale rzetelnemu i nie idącemu na zawodowe kompromisy dziennikarzowi. Nawet jeśli była przekonana, że jej mąż był kryształową postacią (a miłość czyni cuda w tej mierze), to i tak powinna wziąć pod uwagę, że te same fakty w nie-jej-własnych rękach nabierają innego znaczenia. Ich obiektywizacja, dystansowanie się od nich sprawiają, że widać pęknięcia i skazy, które umykały najbliższej osobie. Jeśli zaś relacjonowany w Rzeczypospolitej Trzy i Pół życiorys pełen był ideologicznych deklaracji, także z bronią w ręku, i politycznych uwikłań, to Kapuścińska z zamkniętymi oczami celowała sobie w duży palec u nogi. Argument, że ktoś inny napisałby gorszą, oczerniającą, napastliwą biografię nie wydają się przekonujące. Bez współpracy z biografem najbliższych osób z otoczenia pisarza byłoby to dzieło ułomne i pozbawione wiarygodności. Sama analiza publikacji i dokumentów to za mało, przynajmniej jeśli chodzi o osobę tak niedawno jeszcze żyjącą.
Nie będę odosobniony, gdy uznam Ryszarda Kapuścińskiego za pisarza oryginalnego, a nade wszystko wytrwałego i konsekwentnego w swojej literackiej karierze. Lubię jego książki, a "Heban" jest według mnie jedną z najlepszych kiedykolwiek napisanych przez polskiego autora. Potrzeba jednak ponadprzeciętnej naiwności, by uwierzyć, że jest to tylko reporterska relacja. Za dużo tu i piękna, i nieprawdopodobnych historii, i humoru, który jest kreacją świata, nie jego odtwarzaniem. Trudno więc uznawać Kapuścińskiego za dziennikarza w większym stopniu niż za pisarza. W każdym razie reportaże bez literackiej dowolności nie zapewniłyby mu tak dużego uznania. Mógł przy tym w twórczym zapale zszargać lokalne świętości i nie dostrzeganie tego jest rzeczywiście przejawem etnocentryzmu. Wielbiący swoich przywódców obywatele egzotycznych dla nas krajów mogą czuć się urażeni. "Boliwijczycy czy Meksykanie mają takie samo prawo do sprawdzania prawdziwości faktów historycznych, co Amerykanie oraz Europejczycy, w tym przeczuleni na punkcie własnej historii Polacy" (Machalica, 2010). Nie sądzę jednak (choć może się mylę), żeby "Cesarz" z powodu godzących w narodową dumę nieścisłości faktograficznych trafił na listę ksiąg zakazanych w Etiopii. "Kapuściński non-fiction" w Polsce miał natomiast taką szansę. I to nie z powodu przekłamań czy podrasowania faktów literaturą, ale właśnie z powodu niekompatybilności tej prawdy z rodzącą się świecką legendą.
O ile wiem, Alicja Kapuścińska (poza retoryką tego tekstu) nie odniosła ran: może chodzić i to z odsłoniętą głową. Zapewne broń palną zna raczej w relacji męża niż z domowego użytku. Życzę jej długiego życia w zdrowiu i spokoju ducha. Artur Domosławski zrobił więcej dla chlubnej pamięci jej męża niż ktokolwiek inny. A ona mu w tym, najpierw świadomie, później niechcący pomogła.
Źródła cytowane:
Brehm, Jack (1966). "A Theory of Psychological Reactance". New York: Academic Press.
Bushman, Brad J., Stack, Angela D. (1996). "Forbidden fruit versus tainted fruit: Effects of warning labels on attraction to television violence". "Journal of Experimental Psychology: Applied", 2, 207-226.
Kapela, Jaś (2010). "Bartoszewski non-fiction". http://www.krytykapolityczna.pl/Jas-Kapela/Bartoszewski-non-fiction/menu-id-244.html Link zweryfikowano 12 marca 2010.
Machalica, Bartosz (2010). "Piesek Lulu sika na orientalizm". http://www.krytykapolityczna.pl/Bartosz-Machalica/Piesek-Lulu-sika-na-orientalizm-/menu-id-195.html Link zweryfikowano 12 marca 2010.
Urban, Jerzy (2010). "Kapuściana wdowa". "Nie", 11(1015), 11 marca 2010.
Jarosław Klebaniuk
