Omnia El Shakry - Trzy egipskie rewolucje

Siły historii, które kryją się za protestami

Kiedy rozpoczęła się rewolta w Egipcie, usłyszeliśmy medialne mądrości, przyjaciół i kolegów poszukujących trafnych metafor do podsumowania masowych protestów oraz samej rewolucji. Kiedy przywoływano "historię", zwykle miano na myśli jej powtórzenie lub podobieństwo. Stąd nawiązania do Muru Berlińskiego i placu Tiananmen, pierwszej Intifady, rewolucji irańskiej, Komuny Paryskiej i Francuskiej Rewolucji. Oraz do egipskich przewrotów z lat 1919 i 1952. Czy przypadkiem nie jest jednak tak, że owe barwne porównania zaciemniają bardziej sytuacji, niż czynią ją zrozumiałą? W gruncie rzeczy łatwo wskazać jedną z uderzających cech medialnej wrzawy na temat Egiptu Mubaraka - całkowity brak znajomości historii. Tej luki nie sposób wypełnić retorycznymi wybiegami.

Choć przywołanie procesów prywatyzacji, ekonomicznej marginalizacji, konsumeryzmu i strukturalnych przetasowań, które nazywamy en masse neoliberalizmem, jest konieczne dla zrozumienia przebiegu wydarzeń (zwłaszcza jeśli zwrócić uwagę na fakt istnienia gigantycznych nierówności ekonomicznych oraz pauperyzację mas), to nie wystarcza. Nie daje bowiem odpowiedzi na pytania dotyczące historycznych stosunków między rządzącymi a rządzonymi w Egipcie. Należy zastanowić się, jak powinno wyglądać spojrzenie z odpowiednio długookresowej perspektywy, spojrzenie głębsze i strukturalne. Poprzez skupienie się na rewoltach, które wybuchały w Egipcie w latach 1919, 1952 oraz właśnie w 2011, pragnę ukazać wewnętrzną dynamikę tychże oraz różnice między nimi. Nazywając je kolejno: nacjonalistyczną, bierną oraz ludową.

Rewolucja 1919

Egipt, który Imperium Brytyjskie okupowało w zasadzie od 1882 roku, odzyskał niepodległość jedynie dzięki długotrwałym protestom. W przeddzień rewolucji 1919 roku, po dwóch latach przeciągających się negocjacji, Brytyjczycy zdecydowali się anulować stan wojenny oraz zgodzili się przyznać Egiptowi nominalną niezależność - przekazanie władzy miało nastąpić w lutym 1922 roku. Mimo tego Wielka Brytania zachowywała kontrolę nad bezpieczeństwem imperialnej komunikacji, siłami obronnymi kraju, chroniła interesy swoje oraz zachodnich mniejszości. Zachowywała także władzę w Sudanie. Na rewolucję złożyły się dwa wybuchy: gwałtowna, lecz krótka powszechna mobilizacja chłopów w marcu, która została zduszona przez wojsko, oraz miejska rewolta studentów, robotników i przedstawicieli mieszczaństwa, która miała miejsce w kwietniu.

Ekonomicznego i politycznego kryzysu, jakim był wybuch I Wojny Światowej, Egipt doświadczył w postaci ekspansji kolonialnej biurokracji, przymusowego poboru, nacjonalizacji plantacji bawełny oraz wymuszonego przemocą wsparcia dla brytyjskich żołnierzy. Wszystko to razem doprowadziło do zachwiania stabilności władzy. W szranki o jej przejęcie stanęli effendiyya (nacjonaliści z klasy średniej), partia Wafd (główna partia nacjonalistyczna) oraz kolonialny reżim. Wybucha rewolucja. Lecz czy naprawdę było to powstanie, które zjednoczyło chłopów, robotników i polityków wokół nacjonalizmu i samostanowienia - odpowiedzi na złamaną przez Brytyjczyków obietnicę?

W miastach rok 1919 oznaczał konsolidację ruchu robotniczego (związków zawodowych, robotniczego aktywizmu, ogólnokrajowych strajków), który zrodził się na przecięciu narodowej i klasowej świadomości. Ruch opierał się na antykolonialnym nacjonalizmie, jednak bardziej radykalne ugrupowania lewicowe nie zdołały umocnić swoich pozycji w odniesieniu do umiarkowanie nacjonalistycznej agendy Wafd, która proponowała likwidację ekonomicznego i politycznego wyzysku. Co więcej, mobilizacji chłopów i działalność rewolucyjna na wsi nie przerodziły się w rewoltę chłopską na szeroką skalę. W tym czasie Wafd, dążący do uzyskania przez Egipt politycznej suwerenności i demokratycznego ustroju, oscylował między populizmem i konserwatyzmem. Nietrudno argumentować, iż nacjonalistyczne hasło "niepodległość, wolność, sprawiedliwość" oznaczało coś innego dla miejskiej inteligencji i coś innego dla chłopów, którym chodziło przede wszystkim o wyzwolenie spod kolonialnej władzy właścicieli ziemskich. Jakąkolwiek perspektywę przyjmiemy, wkrótce okaże się, że rewolucja 1919 roku oznaczała różne rzeczy dla różnych frakcji egipskiego społeczeństwa. Z punktu widzenia wyłaniającej się nacjonalistycznej elity władzy, celem powstania nie była radykalna transformacja struktury społecznej czy stosunków klasowych, lecz umocnienie terytorialnego nacjonalizmu w obliczu postępów brytyjskiego kolonializmu. Innymi słowy, była to rewolucja nacjonalistyczna.

Rewolucja 1952

Przed rokiem 1952 na polityczny krajobraz Egipt składał się Pałac, partia Wafd oraz liczne ugrupowania opozycyjne - od komunistów po Bractwo Muzułmańskie. Mocno zróżnicowana ideologicznie scena polityczna była zgodna co do dwóch rzeczy - przywiązania do ekonomicznego nacjonalizmu oraz pragnienia uwolnienia kraju od zagranicznych wpływów, zwłaszcza usunięcia wojsk brytyjskich z jego terytorium. Problem całkowitej niezależności politycznej nakładał się na problem ekonomicznych trudności, w jakich znajdowała się większość ludności Egiptu. W 1929. rozpoczyna się światowy kryzys ekonomiczny, płace w rolnictwie spadają w tym czasie o 40 procent. Lata 30. XX wieku wypełniają zamieszki na szeroką skalę, w których biorą udział zarówno chłopi, jak i robotnicy i związki zawodowe oraz studenci.

Pucz wojskowy, który przeprowadza w 1952 roku Gamal Abdel-Naser i Ruch Wolnych Oficerów, doprowadza do usunięcia dekadenckiego monarchy, króla Faruka, i wynosi na urząd prezydenta nowopowstałej republiki Muhammada Nadżiba. Zrozumienie tego fragmentu historii Egiptu pomaga zrozumieć dwuznaczny stosunek protestujących do wojska, oraz oczekiwanie, które ujawniło się na początku protestów, iż armia obroni ich przed brutalnością tajnych służb i policji.

Większość interpretatorów tego, czym był Egipt Nasera, skupia się na analizie państwa. Mówi się zatem o jego autorytarnej i zbiurokratyzowanej strukturze, o centralizacji oraz poddaniu rozwoju socjoekonomicznego władzy administracji, o powstaniu korporatystycznej burżuazji państwowej, monopartyjnym reżimie ufundowanym na aparacie przemocy oraz populistycznej i nacjonalistycznej ideologii. Klęska w zamierzonej budowie nowoczesnego, liberalno-demokratycznego państwa narodowego (niezależnie - kapitalistycznego czy socjalistycznego), jaką poniósł reżim, stanowi dowód, iż taka formacja polityczna nie była w stanie dostatecznie głęboko zrestrukturyzować państwa, jego społeczeństwa i ekonomii. W prasie czytamy o klasycznym modelu autorytarnej dyktatury wojskowej, jednak tak monolityczne ujęcie problemu nie pozwala na zrozumienie wewnętrznej złożoności naseryzmu.

Na reżim Nasera składała się bowiem także ideologia i praktyka dobrobytu, wedle której państwo nadzorowało nie tylko rozwój ekonomiczny, ale i jakość życia społeczeństwa. Państwo dobrobytu opierało się na umowie między narodem i państwem, umowie, w której możliwość rewolucyjnej czy demokratycznej zmiany wymieniona została na częściowe reformy oraz polepszenie bytu klas pracujących. Przewodnią ideą państwa było stwierdzenie, iż to "lud" (al-sha'ab) jest siłą napędową historii i narodowym bogactwem (bądź raczej siłą napędową rozwoju tego bogactwa) - w ten sposób uzasadniano politykę planowania i interwencyjną inżynierię społeczną. "Droga do dobrobytu" nie była, rzecz jasna, przyjemnym procesem, w którym państwo pomagało obywatelom w ich dążeniach do ekonomicznego bezpieczeństwa. Polegała raczej na politycznej reprodukcji pewnych relacji społecznych, niejednokrotnie za pomocą przemocy, by przynajmniej częściowo wyciszać antagonizmy klasowe.

Powyższy model znajduje swój początek w założycielskiej przemocy, która wybuchła wiosną 1954, kiedy zjednoczony front wafdystów, komunistów, Bractwa Muzułmańskiego oraz przedstawicieli mniejszych ugrupowań wystąpił z żądaniem zakończenia dyktatury wojskowej oraz powrotu do systemu konstytucyjnego. Demonstracje, którym w dużej mierze przewodzili studenci, w marcu już zalały ulice, by otoczyć pałac Abdina wołaniami o polityczne swobody. Po serii negocjacji oraz politycznych manewrów Naser zdołał umocnić swoją władzę, zostając premierem kraju i prezydentem Rewolucyjnej Rady Dowodzenia w kwietniu 1954 roku. Na planie politycznym reżim starał się uniemożliwić narodziny kolejnego frontu ludowego, skupiając swoje wysiłki na komunistycznej lewicy i Bractwie Muzułmańskim, najważniejszych ideologicznych przeciwnikach. Jego polityka względem związków zawodowych była dwutorowa: z jednej strony kooptowano przywódców związkowych do aparatu państwa, z drugiej wzmacniano prawo pracy, poprawiając bezpieczeństwo i zabezpieczenia. Autonomiczna działalność związkowa została ograniczona przez prawny zakaz strajku, prawa dotyczące arbitrażu i negocjacji w miejscu pracy oraz tych, dotyczących organizacji związków. Okazuje się to istotne, jeśli wziąć pod uwagę znaczenie sektora niezależnych związków zawodowych sektora publicznego, który bierze udział w obecnych protestach.

Reżim Nasera skupił się na demontażu władzy arystokracji ziemskiej za pośrednictwem reform rolnych oraz włączył burżuazję przemysłową w swoje plany industrializacji na wielką skalę. Nową klasą, która powstała i zaludniła sektor publiczny, była "burżuazja państwowa", na którą składali się technokraci wraz z częścią dawnej przemysłowej, finansowej i handlowej burżuazji, która przeszła na usługi państwa.

Naseryzm oznaczał zatem powstanie klasy państwowych kapitalistów, likwidację głównych przeciwników ideologicznych oraz zduszenie mobilizacji ludowej w zarodku poprzez potężną ideologię dobrobytu oraz pociągającą antyimperialistyczną retorykę, którą wzmocniła niezwykle akt agresji na Kanał Sueski i jego nacjonalizacja. Państwo dobrobytu, które stworzono w Egipcie, winniśmy rozumieć jako faustowski układ, w którym "lud" rezygnował z wolności politycznych i zmian w strukturze klasowej, otrzymując w zamian uśmierzające doraźne problemy reformy socjalne. Innymi słowy, była to bierna rewolucja.

1974, neoliberalizm

Zmierzch naseryzmu wynikał zarówno z wewnętrznych ideologicznych i klasowych sprzeczności, które zrodziły się w próbie dążenia do socjalizmu, jak i konfliktów zewnętrznych - przede wszystkim Wojny Sześciodniowej z Izraelem w roku 1967. Liberalizującą politykę Infitah (otwarcia) zainaugurował Prezydencki Papier Roboczy Anwara Sadata z października 1974 roku, pierwsza próba przejścia do gospodarki wolnorynkowej. Intifah przetarł szlak dla rekonfiguracji wewnętrznych i międzynarodowych relacji, czyli przede wszystkim generalne pogodzenie się z kapitałem zagranicznym oraz wzmocnienie sektora prywatnego poprzez serię rządowych koncesji - poprzez równoczesny proces wewnętrznej i zewnętrznej liberalizacji.

Na Infitah, który umożliwiły zarówno zmiany prawne, jak i przesunięcia w warunkach panujących wówczas w globalnym systemie kapitalistycznym, składały się: stworzenie przychylnych warunków dla zagranicznych inwestycji (zwykle w formie joint ventures), nowe prawo inwestycyjne zawierające przywileje, takie jak ulgi dla firm zagranicznych; decentralizacja i liberalizacja handlu zagranicznego, przede wszystkim koniec państwowego monopolu na import i eksport oraz otwarcie gospodarki na dobra importowane przez prywatne firmy; znaczny wzrost pomocy międzynarodowej; poluzowanie polityki fiskalnej; rozwiązanie państwowych korporacji zajmujących się dotychczas planowaniem, koordynowaniem i nadzorem nad sektorem publicznym oraz, co za tym idzie, decentralizacja polityki planowania; osłabienie kontroli państwa nad prywatnymi przedsiębiorstwami poprzez liberalizację prawa pracy, co ułatwiła redefinicja sektora publicznego, zwiększająca obszar autonomii w zarządzaniu w sektorze prywatnym.

Najistotniejszymi architektami, a następnie wprowadzającymi Infitah była koalicja starej przemysłowej burżuazji, której udało się dostać do administracji po rewolucji 1952 roku, członków technokratycznej burżuazji, która pojawiła się za rządów Nasera (górne warstwy elit zarządzania i administracji, wysocy rangą urzędnicy, oficerowie armii, dyrektorzy i menedżerowie państwowych firm, itp.) oraz rosnącej właśnie burżuazji handlowej (hurtownicy, importerzy i eksporterzy, itp.), której możliwości działalności finansowej Infitah poszerzał. Fakt ten częściowo przynajmniej wyjaśnia złożoną sytuację wojska, wyraźnie podzielonego - przede wszystkim ekonomicznie - między najwyższych rangą (którzy wzięli udział w akumulacji kapitału, jaką umożliwiło "otwarcie") oraz szeregowców.

Pod wpływem zaleconych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy w latach 90-tych reform, powyższe procesy przybrały na sile, bardziej jeszcze koncentrując kapitał w rękach zamożnych. Wielkie oligopole, takie jak ten rodziny Sawiris, która w 1976 roku założyła Orascom, by reprezentować Hewlett Packard i Microsoft, pod rządami Mubaraka prosperowały świetnie. Naguib Sawiris, jeden z powołanych do tzw. Grupy Mędrców, zbudował swoją fortunę na przecięciu rządowych (zarówno cywilnych, jak i wojskowych) kontraktów oraz więzi z prywatnymi bankami. Na dystynkcji między narodowymi i neoliberalnymi kapitalistami grają obecnie przywódcy świata biznesu, wzmacniając tym samym swoją legitymizację. Nie będzie ona jednak łatwa do podtrzymania w epoce po Mubaraku. Neoliberalizm doprowadził do osłabienia sektora publicznego oraz likwidacji wielu zabezpieczeń socjalnych, które klasy pracujące wywalczyły jeszcze za Nasera. Rozwarstwienie dochodów, które wzrosło drastycznie w latach 90-tych, zmusiła rzesze Egipcjan do walki o jedzenie, dach nad głową i godność. Obecnie około 40 procent z nich żyje na bądź poniżej granicy nędzy. Warto jednak pamiętać, że opisane wyżej reformy spotkały się oporem, czego dowodem są Zamieszki Chlebowe z 1977 roku oraz bunt Centralnych Służb Ochrony (amn markazi) z 1986 roku.

2011

Zamiast traktować wybuch protestów 25 stycznia jako przejaw braku ideologicznej i politycznej jedności w kraju, powinniśmy potraktować go jako produkt bezprecedensowego układu sił społecznych i sprzeczności. Jak zauważył w tekście "The Egyptian Revolution: First Impressions from the Field" Mohammed Bamyeh, rewoltę należy opisywać pamiętając o wielkim stopniu spontaniczności protestów, postulatach powołania rządu obywatelskiego oraz przewadze żądań politycznych nad ekonomicznymi. Obserwujemy oto jednoczesną partycypację wszelkiego rodzaju ugrupowań o przeróżnych orientacjach ideologicznych, które jednakowoż w spójny sposób wyrażają konieczność zakończenia epoki ancien regime'u. W protestach biorą udział liczne związki zawodowe i organizacje pracownicze, takie jak Ruch 6 Kwietnia (nazwany tak od strajku generalnego wszczętego w solidarności z robotnikami z al-Mahalla), które od 2008 roku doświadczają gwałtownego wzrostu. Oprócz nich nowe ruchy społeczne: lewicowe, feministyczne, prawne, organizacje pozarządowe i grupy zwołane przez sieci społecznościowe, o których przeczytać można w "Why Mubarak is Out" Paula Amara, oraz Bractwo Muzułmańskie, które publicznie wyraziło swoje przywiązanie do idei obywatelskiego i pluralistycznego rządu.

Ci, którzy walczą teraz w Egipcie, wiedzą, czego chcą: odejścia Mubaraka, końca stanu wyjątkowego, który od 1981 roku krępuje wolność polityczną w kraju, demokratycznego rządu, zmiany konstytucji, która zagwarantuje wolne wybory oraz ograniczy apetyt i możliwości władzy, procesów tych, którzy odpowiadają za krwawe ataki na protestujących. Mimo machinacji państw Zachodu jest jasnym, że to, co na pewno się nie wydarzy, jest gładki tranzyt sił reżimowych do postmubarakowego Egiptu - niezależnie czy będą to neoliberalni spekulanci, kontrrewolucjoniści czy polityczni oportuniści. Okrzyki z placu Tahrir, z Aleksandrii, al-Mahalli, Suezu i al-Minja domagają się "odwrócenia układu sił". Innymi słowy, jest to właśnie rewolucja ludowa.

Omnia El Shakry
tłumaczenie: Piotr Płucienniczak

Tekst opublikowano na stronach Jadaliyya (www.jadaliyya.com) i Al-Dżazira (english.aljazeera.net).