Daria Sałacka - Po stronie robotników i chłopów

Program gospodarczy PPS w latach 20. XX wieku

Polska, po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, stanęła przed trudnym zadaniem scalenia kraju tak politycznie, społecznie, jak i gospodarczo. Nieokreślone jednoznacznie granice oraz nieprzyjazne stosunki z większością sąsiadów nie ułatwiały rozwiązania tego problemu. Ziemie będące pod trzema zaborami różniły się od siebie, prowadzono na nich inną politykę, inaczej nimi administrowano. Polska Partia Socjalistyczna, istniejąca od listopada 1892 roku, entuzjastycznie przyjęła wiadomość o stworzeniu własnego państwa, które, jak się później okazało, nieprędko pozbędzie się nędzy i wyzysku. W związku z powyższym PPS na XVII Zjeździe opracowała swój program. Obowiązywał on do 1937 roku.

Niestety, z dużej ilości literatury o PPS-ie, tylko niewielka jej część jest poświęcona postulatom gospodarczym ugrupowania. A przecież wysuwane wówczas dezyderaty zagwarantowania społeczeństwu podstawowych praw socjalnych, często są aktualne po dziś dzień.

Budowa nowego ustroju

Działacze Polskiej Partii Socjalistycznej w obliczu tworzenia się nowego państwa byli między sobą podzieleni. Istniały dwie koncepcje wprowadzenia ustroju socjalistycznego w kraju. Jedna z nich faworyzowała rozwiązania, które zostały zastosowane w Rosji, druga zaś propagowała założenia pozbawione gwałtowności, nierewolucyjne, ujęte w „Manifeście” kierowanym do „Ludu Polskiego”[1]. Zdawano sobie sprawę z tego, iż socjalizmu nie można narzucić siłą, że takie działanie nie przyniosłoby spodziewanego efektu. W związku z powyższym wprowadzać go należało na drodze reform, ustaw, dekretów, co miało być wprawdzie czasochłonne, ale skuteczne.

Rządy socjalistyczne, według teorii, powinny opierać się na robotnikach oraz chłopach i postępować zgodnie z ich wolą. Sama PPS opowiadała się za demokracją parlamentarną na wzór Francji, Austrii czy Czechosłowacji[2]. Polska Partia Socjalistyczna dużą uwagę skupiała na rozwoju przemysłu, a z biegiem czasu upaństwawianiem kolejnych gałęzi gospodarki. Planowano utworzenie zawodowych komitetów robotniczych mających reprezentować pracowników oraz pośredniczyć w zarządzaniu przez nich fabrykami, z początku częściowemu, a następnie - poprzez przejęcie zakładów pracy - całkowitemu. Do osiągnięcia tego celu chciano wykorzystać kapitalizm, na chylącym się ku upadkowi ustroju budować nowy, lepszy. Działacze PPS twierdzili, że gospodarka wolnorynkowa nie wyczerpała jeszcze wszystkich swoich możliwości, a z czasem lud sam wyrazi chęć przejścia do socjalizmu. Miało to nadejść najprawdopodobniej drogą głosowania, kiedy partia socjalistyczna zdobyłaby większość w rządzie, a wtedy z łatwością doprowadziła do realizacji swojego programu, jednak jak pisze Jerzy Holzer „(...) PPS proklamowała jako swój cel socjalizm, tj. zniesienie podziału społeczeństwa na klasy, ale drogi wiodącej do tego celu nie nakreślono jasno”[3].

Wraz z rodzeniem się nowej, zjednoczonej Polski, w 1919 roku wybrano Sejm Ustawodawczy, funkcjonujący do roku 1922. Jego zadaniem było uchwalenie nowej konstytucji. PPS w latach 1920–1921 sama opracowała „Projekt Konstytucji RP Związku Polskich Posłów Socjalistycznych”. Główną rolę przy budowie owego projektu odegrał Niedziałkowski, przy wsparciu Czapińskiego, Daszyńskiego i Liebermana. Szkic ustawy zasadniczej zawierał m.in. gwarancję wolności strajków, postulat utworzenia Izby Pracy reprezentującej robotników, zniesienie własności prywatnej i inne[4]. Część pomysłów PPS wcielono do Konstytucji marcowej uchwalonej 17 marca 1921 r., najważniejszych jednak, czyli utworzenia Izby Pracy, zniesienia własności prywatnej czy stworzenia parlamentu jednoizbowego, nie uwzględniono. Uchwalenie tej najważniejszej ustawy zakończyło pierwszy etap kształtowania polityki wewnętrznej i zagranicznej niepodległego państwa.

Sprawy socjalne klasy robotniczej. Własność i zarządzanie

Polska Partia Socjalistyczna, jak wspomniano, na upadającym kapitalizmie tworzyła podstawy nowego ustroju. Podkreślając gromadzenie kapitału w rękach właścicieli fabryk, przedsiębiorców i spekulantów, walczyła o zapewnienie godnego życia robotnikom. Mieczysław Niedziałkowski pisał: „Jeżeli idzie o politykę socjalną, mamy przed sobą palącą sprawę ubezpieczeń społecznych, odparcia ataków na swobodę koalicji [strajków] i nade wszystko – rozpoczęcia dzieła demokratyzacji przemysłu przez wprowadzenie komitetów fabrycznych.”[5].

Jednym z najważniejszych osiągnięć polityki socjalnej było wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracy oraz ustalenie 46 godzin pracy na tydzień. Postulat ten został uchwalony przez Sejm Ustawodawczy w 1919 roku, od początku jednak wiadomym było, iż batalia się jeszcze nie skończyła. Idąc za słowami Zygmunta Żuławskiego, system ten próbowano wieloma sposobami ominąć, robić ustępstwa i wyjątki[6]. Celem poprawy finansów minister skarbu Michalski podjął działania mające doprowadzić jeśli nie do zwiększenia wymiaru godzinowego pracy, to do całkowitego zniesienia obecnych postanowień. Jakakolwiek ingerencja w kwestie związane z ustalonym czasem pracy najczęściej kończyła się strajkami, które zresztą PPS popierała. Przykładem może tu być rządowe rozporządzenie z dnia 18. lipca 1924 roku przedłużające, z ośmiu do dziesięciu godzin, czas pracy w górnośląskich hutach, którego efektem był trwający prawie trzy tygodnie strajk[7].

Unormowanie wymiaru godzin pracy robotników nie było jedyną rzeczą, której domagała się lewa strona sceny politycznej. Żądania dotyczyły również ochrony pracy, dopuszczenia pracowników do zarządzania fabrykami, swobody dla działania związków zawodowych, zrównania płac kobiet i mężczyzn, utworzenia dobrowolnych sądów rozjemczych, zakazu pracy w nocy oraz pracy dzieci, płatnych urlopów i innych. Wiele z nich określa projekt Konstytucji, o którym mowa była w rozdziale pierwszym. Wyszczególniono w nim artykuły dotyczące zasiłków dla bezrobotnych, emerytur, minimum płacy. Jak pisze Kazimierz Więch socjalistyczny klub poselski złożył w Sejmie, w latach 1921–1922, 161 wniosków i interpelacji, zaś w latach 1922–1923, 84 wnioski[8], można zatem uznać, iż PPS był mocno zaangażowany w kwestie pozyskiwania jak i ochrony praw pracowniczych.

Rząd Moraczewskiego wydawał dekrety mające na celu zabezpieczenie robotników, zdarzało się jednak, iż nie były one przestrzegane. Postanowienia dotyczące m.in. ubezpieczenia czy utworzenia jednolitych Kas Chorych, dopiero później zamienione zostały na ustawy sejmowe, a wraz ze wzrostem rangi, wzrosło ich respektowanie[9].

Polska Partia Socjalistyczna domagała się zniesienia własności prywatnej na rzecz własności państwowej. Poszczególne gałęzie gospodarki miały przechodzić pod kontrolę państwa, a robotnicy uczestniczyć w zarządzaniu zakładami pracy. Nie widziano jednak większych przeciwwskazań dla zachowania własności w okresie przejściowym między kapitalizmem a socjalizmem. Projekt znacjonalizowania środków produkcji motywowany był wielkim potencjałem robotników i ich sił wytwórczych, który maksymalnie wydobyć można właśnie dzięki oparciu gospodarki na społeczeństwie. Mimo wielu plusów takiego rozwiązania, polscy socjaliści obawiali się skutków upaństwowienia na wypadek zmiany rządu i zmiany grupy rządzącej, jeśli ta okazałaby się przeciwna ruchowi robotniczemu.

Dla PPS ważną rolę odgrywała również kwestia spółdzielczości. Jak pisze Jan Żerkowski, w pierwszych latach niepodległości powstało kilka tysięcy spółdzielni spożywczych[10]. Politycy z lewego skrzydła sceny politycznej uważali, iż powstawanie i działalność kooperatyw doprowadzi do obalenia kapitalizmu i wyzysku. Spółdzielnie pełniły często role czysto edukacyjne, ucząc robotników zarządzania i stwarzając podwaliny pod późniejsze uspołecznianie całej gospodarki, jak również obrazowały, że sprawne zarządzanie własnością wspólną jest korzystniejsze, uwidaczniały się dodatnie cechy gospodarki zbiorowej, która nie jest przywiązana do prywatnych środków produkcji.

Z upływem czasu planowano przejmować nadzór nad komunikacją, bankami, elektrowniami, gazowniami. Dwie ostatnie miały stać się własnością gminną, jako zaspokajające potrzeby mieszkańców[11].

Reforma rolna

Jedną z najważniejszych reform, a przynajmniej taką, której literatura poświęca najwięcej miejsca, jest projekt reformy rolnej. O kwestii chłopskiej dyskutowano już w czasie rewolucji z lat 1905–1907 oraz I Wojny Światowej. Szczególnego znaczenia nabrała ona jednak dopiero po odzyskaniu niepodległości. Polscy socjaliści stawiali sobie pytanie, czy klasa robotnicza ma swojego sprzymierzeńca tylko wśród wiejskiego proletariatu, czy można do nich zaliczyć również mało– i średniorolne chłopstwo. Reforma rolna miałaby znaleźć swoje uzasadnienie w utworzeniu robotniczo–włościańskiego rządu, przynieść korzyści chłopom, a w następnej kolejności także robotnikom. PPS uważała, iż współpraca tych dwu grup jest koniecznością, jeśli chcą obalić burżuazję i przystąpić do budowy ustroju socjalistycznego.

Nacjonalizacja wielkich majątków ziemskich miała być przekazana w dzierżawę małorolnym i bezrolnym chłopom, spółdzielniom. Znacjonalizowane miało także zostać między innymi cukrownictwo i gorzelnictwo. Działania te były początkiem wprowadzania socjalizmu na wieś. Pomysł PPS sięgał również upaństwowienia wód, łąk i lasów, z których prawo korzystania mieli chłopi. Socjaliści wysuwali postulaty także w kwestiach fiskalnych. Uznano bowiem, iż kasacji mają ulec podatki pośrednie oraz bezpośrednie, którymi obłożeni są mało– i średniorolni chłopi. Ponadto dla zaktywizowania chłopów i zwiększenia wydajności z rozparcelowanej ziemi państwo miało zapewnić pomoc w celu nauczenia chłopów nowej gospodarki rolnej, a na wypadek jakichkolwiek klęsk żywiołowych zagwarantowane były zasiłki wydatne.

Projekt reformy został przedstawiony przez Norberta Barlickiego. Początkowo, 10. lipca 1919 roku Sejm podjął zalecenie dla rządu dotyczące zasad reformy. Nieco ponad rok później, 15. lipca 1920 roku na skutek sukcesów Armii Czerwonej, reforma rolna przypieczętowana została ustawą. Tego samego roku Główny Urząd Ziemski przygotował spis ziem, które podlegać miały parcelacji i zostać przekazane „w ręce ludu pracującego pod kontrolą państwową”[12].

Konstytucja marcowa nieco zmieniła koncepcje reformy. Istniejący w niej zapis, dotyczący własności prywatnej, dopuścił jedynie możliwości jej zniesienia przy pomocy odpowiedniej ustawy bądź ograniczenia, ale tylko za odszkodowaniem, reforma zaś przewidywała odszkodowanie częściowe. W związku z tym Sejm zmuszony był do uchwalenia nowej ustawy.[13]

Problem reformy rolnej był mocno dyskutowany w kręgach Polskiej Partii Socjalistycznej i do 1929 roku nie wypracowano jednolitego stanowiska. W trakcie trwania XIX Kongresu, rozmawiając o projekcie rezolucji, którego podstawą była uchwała Sejmu Ustawodawczego z 10 lipca 1919 roku, opracowanym przez Kwapińskiego, stwierdzono, że w rękach wielkich właścicieli ziemskich może pozostać 180 hektarów ziemi, reszta winna być przekazana państwu. W każdym powiecie miały być wydzielone jeden lub dwa folwarki służące za gospodarstwa wzorcowe. Ziemią, której rozparcelowywaniem mogło zajmować się tylko Ministerstwo Reform Rolnych, nie można było handlować, jak również rozparcelowana ziemia nie mogła być dzielona ponownie. Nad projektem tym toczyła się żywa dyskusja. Odrębne stanowiska - jedne zarzucające PPS–owi, że zbytnio ulega ludowcom, inne siejące obawy, iż parcelacja przyczyni się do zmniejszenia wydajności i obniżenia produkcji rolnej, i kolejne, stwierdzające iż reforma jest niezgodna z prawem własności w konstytucji - doprowadziły do przyjęcia propozycji utworzenia projektu komisji rolnej, by następnie, bazując na niej, stworzyć nową ustawę.[14]

Do 1929 roku przedstawicielom Polskiej Partii Socjalistycznej nie udało się wypracować jednolitego programu reformy rolnej. Różnorodność stanowisk przedstawiona w powyższym akapicie wydaje się być tego wystarczającym dowodem.

***

Program gospodarczy Polskiej Partii Socjalistycznej, choć przedstawiony w dużym skrócie, jasno wyraża jak powinna wyglądać lewica, jakie wartości i jakie ideały powinna nieść ze sobą, a której brakuje dzisiaj. Choć działalność PPS wciąż jest żywa, to brakuje jej popularności, jaką miała w okresie II Rzeczypospolitej.

Trudno obiektywnie ocenić jak duże szanse na realizację miał ówczesny program prezentowany przez PPS. Odzyskanie niepodległości przez Polskę oraz działania mające zagwarantować owej niepodległości nietykalność otworzyły zupełnie nowy rozdział dla polskiej polityki. Był to okres wielkiej próby i ciężkiej pracy – budowania całej państwowości od nowa. Wydawać się może, że przed ówczesnymi politykami otworzyła się biała karta, którą trzeba było na nowo zapisać i na nowo wszystko uporządkować.

Wnioski i postulaty Polskiej Partii Socjalistycznej zapewniły robotnikom ich podstawowe prawa, nie zatrzymały, ale ograniczyły wyzysk świata kapitalistycznego, dały podstawy spółdzielczości i kooperacji.

Przypisy:
[1] Suleja Włodzimierz, Polska Partia Socjalistyczna 1982 – 1948. Zarys dziejów. Warszawa 1988, str. 137 – 138
[2] Tamże, str. 141
[3] Holzer Jerzy, PPS Szkic dziejów, Warszawa 1977, str. 110
[4] http://lewicowo.pl/projekt-konstytucji-rp-zwiazku-polskich-poslow-socjalistycznych/, dostęp 18.12.2011
[5] http://lewicowo.pl/zadania-polskiej-polityki-socjalistycznej/, dostęp 18.12.2011
[6] http://lewicowo.pl/8-godzinny-dzien-pracy/, dostęp 18.12.2011
[7] Suleja Włodzimierz, Polska Partia Socjalistyczna 1892 – 1948. Zarys dziejów, Warszawa 1988, str. 166
[8] Więch Kazimierz, PPS w pierwszych latach parlamentaryzmu 1921 – 1923, Warszawa 1987, str. 37
[9] Tomicki Jan, Polska Partia Socjalistyczna 1892 – 1948, Warszawa 1983, str. 233
[10] http://lewicowo.pl/pps-a-ruch-spoldzielczy-w-polsce/, dostęp 18.12.2011
[11] Dokumenty programowe polskiego ruchu robotniczego 1878-1984, pod red. N. Kołomejczyka i B. Syzdka, Warszawa 1986, str. 143 – 147
[12] Tamże, str. 122
[13] Landau Zbigniew, Tomaszewski Jerzy, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, str. 13
[14] Więch Kazimierz, PPS w pierwszych latach parlamentaryzmu 1921 – 1923, Warszawa 1987, str. 349 – 351

Daria Sałacka

Piotr Ikonowicz: Jestem przerażony

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Daria Sałacka: Po stronie robotników i chłopów

Program gospodarczy PPS w latach 20. XX wieku

Budowa nowego ustroju

Sprawy socjalne klasy robotniczej. Własność i zarządzanie

Reforma rolna

lewica.pl w telefonie

26 listopada: