Waldemar Chamala - Era Papandreu

W 100. rocznicę urodzin Andreasa Papandreu przypominamy tekst o tym greckim polityku.

Atmosfera kampanii wyborczej w 1981 roku była - jak zwykle w Grecji - niezwykle gorąca. Panhelleński Ruch Socjalistyczny (PASOK) zapowiadał „socjalizację” banków i głównych sektorów przemysłu. Żądał rewizji układu z EWG, wystąpienia z NATO, likwidacji amerykańskich baz wojskowych w Grecji oraz opuszczenia Cypru przez wojska tureckie. Socjalistów popierała w wyborach największa centrala związków zawodowych - Powszechna Konfederacja Pracujących Grecji (JSSE). Założyciel i przywódca PASOK, Andreas Papandreu, najczęściej posługiwał się prostym hasłem: „Allagi” („Zmiana”). Powrót Grecji do wojskowych struktur NATO w 1980 roku określił dobitnie jako „odstąpienie suwerennych praw Grecji na rzecz Turcji i uznanie podziału Cypru”.

PASOK odniósł przygniatające zwycięstwo, zdobywając aż 48 proc. głosów i 172 miejsca w jednoizbowym parlamencie, co dawało mu absolutną większość. Premierem pierwszego w historii Grecji socjalistycznego rządu został, 62-letni wówczas, Andreas Papandreu. Ten wybitny polityk, ekonomista i prawnik, miał stawać na czele rządów jeszcze dwukrotnie.

Socjaliści przejęli państwo z niezabliźnionymi jeszcze po wojnie domowej i dyktaturze „czarnych pułkowników” ranami. Jedną z pierwszych, spektakularnych decyzji rządu Papandreu było zezwolenie w 1982 roku na powrót do kraju 35 tysięcy emigrantów politycznych - członków partyzantki komunistycznej, którzy schronili się w krajach Europy wschodniej po wojnie domowej w latach 40. W 1983 roku, po prawie 34 latach, powrócił do Grecji m.in. Markos Vafiades, jeden z przywódców Komunistycznej Partii Grecji (KKE) i dowódca Demokratycznej Armii Grecji w latach 1946-49. Socjaliści zgotowali mu entuzjastyczne przyjęcie, co wywołało oburzenie prawicy.

Polityka gospodarcza

Nowa ekipa rządowa objęła władzę w ciężkiej sytuacji gospodarczej. Jednym z poważniejszych problemów była konieczność dostosowania greckiej gospodarki do wymogów EWG. Wbrew przypuszczeniom Papandreu nie podjął decyzji o wystąpieniu z EWG, narażając się na krytykę komunistów i lewego skrzydła swojej partii. Zażądał jedynie od Brukseli przyznania Grecji specjalnego statusu ułatwiającego integrację.

W czerwcu 1983 roku rząd Papandreu zaprezentował w parlamencie 5-letni plan rozwoju gospodarczego i społecznego kraju. Za najważniejsze uznano w nim walkę z bezrobociem, ożywienie gospodarki oraz zmniejszenie wysokiej wówczas inflacji. Plan zakładał rozszerzenie polityki inwestycyjnej, zwłaszcza w sektorze publicznym i utworzenie 25 tys. nowych miejsc pracy. Planowano utworzenie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, wspieranie kredytami małych i średnich zakładów przemysłowych. Wprowadzono politykę nacjonalizacji firm poważnie zadłużonych w państwowych bankach. Starano się zwiększyć eksport, a ograniczyć import. W celu zwiększenia konkurencyjności greckiej gospodarki drachmę zdewaluowano o 15,5 proc. w stosunku do dolara. Jednocześnie wprowadzono surową kontrolę cen.

Rozpoczęto dyskusję nad projektem ustawy o współzarządzaniu robotników przedsiębiorstwami państwowymi. Z kolei działalność sektora prywatnego miała być poddana „socjalizacji” poprzez poddanie ich kontroli specjalnych rad nadzorczych. W ich skład mieli wchodzić przedstawiciele pracowników, dyrekcji, władz lokalnych i państwa. Dzięki radom zamierzano włączyć sektor prywatny w państwowy system planowania.

Te dość śmiałe posunięcia nie wzbudziły bynajmniej zaniepokojenia międzynarodowych instytucji finansowych. Jeszcze w tym samym roku Europejski Bank Inwestycyjny przyznał Grecji pożyczkę na rozwój przemysłu i ochronę środowiska w wysokości 132 mln dolarów, a w 1985 EWG udzieliła jej znaczącej pożyczki w wysokości 1,5 mld dolarów.

W 1984 roku w gospodarce wystąpiły pierwsze symptomy poprawy. Poziom bezrobocia spadł do 8 proc., a inflacji do 18 proc. Dzięki inwestycjom państwa i ożywieniu w rolnictwie wzrost gospodarczy wyniósł 2,5 proc. Niestety, proces polepszania się warunków życia społeczeństwa nie przebiegał wystarczająco sprawnie. Szybkiego wzrostu cen nie udało się opanować. Na domiar złego pojawiły się problemy z bilansem płatniczym kraju spowodowane spadkiem dochodów z transferów zarobków Greków pracujących za granicą oraz usług frachtowych. W marcu 1984 roku przez kraj przetoczyła się fala protestów na tle płacowym. Strajkowało 60 tys. robotników przemysłu tekstylnego, 4 tys. lekarzy, nauczyciele i stoczniowcy.

Tymczasem, pogłębiające się trudności gospodarcze wymuszały na rządzie podjęcie niepopularnej społecznie polityki zaciskania pasa. W październiku 1985 roku rząd Papandreu przedstawił program oszczędnościowy, mający na celu głównie zmniejszenie deficytu sektora publicznego i zrównoważenie bilansu płatniczego. Dokonano zmian w systemie płac i podatków. Na dwa lata zamrożone zostały płace i emerytury. Podatnikom z dochodami powyżej określonego limitu odebrano dodatek inflacyjny. Przedsiębiorstwa zobowiązano do składania na okres sześciu miesięcy depozytu w wysokości 40-80 proc. wartości importowanych towarów lub usług. W celu uzyskania środków na ochronę zdrowia, oświatę i świadczenia socjalne, znacznie podniesiono podatki.

Wdrażanie programu oszczędnościowego wywoływało kolejne protesty i strajki. Doszło do masowych strajków w Atenach i innych większych miastach. Papandreu popadł w ostry konflikt z niektórymi liderami związkowymi i postanowił usunąć z PASOK ośmiu związkowców z JSEE, którzy krytykowali jego politykę gospodarczą. Zaogniło to jedynie stosunki między lewym i prawym skrzydłem PASOK. Komuniści zarzucili Papandreu niewywiązywanie się z obietnic wyborczych.

Wybory w 1985 r. pokazały jednak, że PASOK i jego lider - mimo problemów gospodarczych - nadal cieszą się poparciem większości greckiego społeczeństwa. Socjaliści uzyskali 45,8 proc. poparcia, zdobywając 161 mandatów. 5 czerwca Papandreu został zaprzysiężony jako premier na kolejną czteroletnią kadencję.

W 1987 roku - dzięki wzrostowi dochodów z turystyki i usług frachtowych - nastąpiła znacząca poprawa bilansu płatniczego. Systematycznie zaczęła też spadać inflacja, która odtąd pozostała na bezpiecznym poziomie.

Polityka społeczna

W latach 1982-83 rząd Papandreu zdołał przeprowadzić kilka ważnych reform społecznych. Wszedł w życie nowy kodeks prawa rodzinnego. Wprowadzono śluby cywilne i rozwody. Zapewniono większe uprawnienia żonom i matkom. Zniesiono przymusowy posag, zapewniono równouprawnienie oraz równy podział majątku pomiędzy małżonków. Prawnie uznano równość kobiet w zakresie pracy i płac. Przystąpiono do reformowania systemu opieki społecznej. Przyznano m.in. emerytury żonom rolników. Rozszerzono również prawa przysługujące związkom zawodowym.

Ujednolicono system szkolnictwa, mając na względzie zapewnienie równego startu dzieciom ze wszystkich klas społecznych. Konsekwentna polityka oświatowa doprowadziła do zminimalizowania zjawiska analfabetyzmu. Na początku lat 80. było w Grecji jeszcze około 10 proc. analfabetów, podczas gdy spis z 1991 roku wykazał ich już tylko 4,8 proc. Państwo zapewniło bezpłatną naukę szkolną dzieciom w wieku od 6 do 15 lat. Stosunkowo ściśle przestrzegano ustawowego obowiązku pobierania nauki. W 1990 roku nauczaniem w szkołach podstawowych i średnich objęto 95 proc. dzieci w wieku szkolnym.

Wiosną 1987 roku doszło do otwartego konfliktu między państwem a Kościołem prawosławnym. Rząd Papandreu złożył w parlamencie projekt ustawy o wywłaszczeniu kościelnych gruntów rolnych (150 tys. ha) i przekazaniu ich spółdzielniom rolniczym, gminom lub organizacjom społecznym. Premier uzasadnił tę decyzję „celami ogólnonarodowymi” i zapowiedział, że wywłaszczeniu będą podlegać także grunty należące do rodzina króla, zdetronizowanego w 1974 roku. Mimo protestów hierarchii kościelnej, ustawa została przyjęty głosami posłów PASOK i KKE.

Polityka zagraniczna

Rząd Papandreu szybko wycofał się z przedwyborczych obietnic wystąpienia z NATO. W organizacji tej Grecja często zajmowała jednak odrębne stanowisko, konsekwentnie demonstrując swą niezależność wobec sojuszników. I tak np. na spotkaniu ministrów spraw zagranicznych w 1982 roku grecki szef dyplomacji zablokował ogłoszenie końcowego komunikatu z powodu odmowy udzielenia przez pozostałych ministrów gwarancji przebiegu granicy z Turcją. W 1983 roku wycofano greckich żołnierzy z manewrów NATO na znak protestu przeciwko wyłączeniu z obszaru operacyjnego wyspy Lemnos. Papandreu nie wyraził też zgody na założenie nowej kwatery NATO w Larisie.

Stosunki z USA w ramach NATO miały charakter niepożądanego ze strony Grecji sojuszu. Rząd w Atenach wycofał się, co prawda, z realizacji postulatu natychmiastowego zamknięcia amerykańskich baz wojskowych, lecz podjął w tej kwestii negocjacje z władzami USA. Zakończono je dopiero jesienią 1983 roku. Grecy zgodzili się na przesunięcie terminu likwidacji czterech amerykańskich baz do końca 1988 roku. Papandreu nie zgodził się na przeprowadzenie wspólnych, amerykańsko-greckich manewrów wojskowych. Domagał się usunięcia z terytorium Grecji broni nuklearnej i sprzeciwiał rozmieszczaniu w Europie amerykańskich rakiet typu Cruise i Pershing. Rząd w Atenach ostro skrytykował interwencję USA w Libanie w 1983 roku.

Atenom zdarzało się też wyłamywać z ustaleń przewidzianych wspólną polityką zagraniczną EWG. Papandreu nie poparł m.in. sankcji gospodarczych wobec Polski po wprowadzeniu stanu wojennego. Rząd grecki utrzymywał stosunki polityczne i handlowe z ZSRR i innymi członkami RWPG. W latach 80. liczne, oficjalne wizyty w Atenach złożyli przedstawiciele władz ZSRR, NRD, Czechosłowacji, Rumunii i Bułgarii. Papandreu przyjął w 1987 roku gen. Jaruzelskiego, bojkotowanego przez pozostałe państwa zachodnie. Grecki premier składał także sam wizyty w krajach bloku wschodniego: w Warszawie (1984), Moskwie (1985), Bukareszcie i Sofii (1986). Wyrażał uznanie dla ZSRR jako mocarstwa „powstrzymującego szerzenie się kapitalizmu”. Popierał rumuńską koncepcję ustanowienia na Bałkanach strefy bezatomowej, co kolidowało z polityką NATO.

W stosunkach grecko-tureckich od lat utrzymywało się napięcie. W latach 1986-87 i 1995 doszło do incydentów granicznych na lądzie, morzu i w przestrzeni powietrznej nad Morzem Egejskim. Grecy domagali się od NATO gwarancji bezpieczeństwa na wypadek agresji Turcji oraz działań zmuszających Ankarę do wycofania wojsk z północnego Cypru. W ocenie władz greckich Amerykanie faworyzowali Turcję, udzielając jej większej pomocy woskowej i godząc się na obecność jej wojsk na Cyprze. Do polepszenia stosunków grecko-tureckich doszło po spotkaniu premierów obu państw w Davos w 1988 roku. Podjęto decyzję o utworzeniu wspólnych komitetów w celu pokojowego załatwienia kwestii spornych i organizowaniu corocznych spotkań na szczeblu szefów rządów.

Po śmierci Envera Hodży w 1985 roku, rząd Papandreu doprowadził do normalizacji wzajemnych stosunków z Albanią, z którą Grecja od lat 40. pozostawała w stanie wojny. Pierwszym symptomem odprężenia była umowa o współpracy naukowej między obu krajów. W 1986 roku rozpoczęto negocjacje, które doprowadziły do zrzeczenia się przez Grecję roszczeń terytorialnych wobec Albanii i zniesienia stanu wojny w 1987 roku.

Stosunki z krajami arabskimi ze względów gospodarczych były przez Grecję starannie podtrzymywane. Prawie 1/4 greckiego eksportu trafiała na Bliski Wschód i północnej Afryki, skąd sprowadzano ropę naftową. Szczególnie pomyślnie układały się z stosunki z Libią. Muammar Kadafi gościł w Grecji w 1982 roku, a Papandreu złożył mu rewizytę dwa lata później. Podpisano wówczas wart 1 mld dolarów kontrakt o wspólnych inwestycjach w obu krajach.

Dyplomacja grecka udzielała poparcia ruchowi palestyńskiemu dążącemu do utworzenia własnego państwa. Grecja była jedynym krajem EWG, który przyznał OWP status dyplomatyczny. W 1981 roku w przebywał w Grecji jej przywódca Jaser Arafat.

Schyłek „ery Papandreu”

W 1987 roku dało się zauważyć oznaki spadku poparcia Greków dla PASOK i jej lidera. Zimą przez kraj przetoczyła się fala długotrwałych strajków pracowników służby zdrowia, banków, pocztowców i transportowców, którzy domagali się podwyżek plac, skutecznej kontroli cen oraz anulowania programu oszczędnościowego. Jednak minister gospodarki Kostas Smitis zapowiedział jego kontynuację. W kwietniu wprowadzono podwyżkę cen całego szeregu usług, co spowodowało kolejną falę strajków.

Premier Papandreu miał świadomość narastającego niezadowolenia społecznego. Chcąc powstrzymać słabnącą popularność PASOK zapowiedział kontynuację „greckiej drogi do socjalizmu”, nie precyzując jednak, na czym miałaby ona polegać. Jesienią ogłosił zakończenie „fazy oszczędnościowej” programu gospodarczego i realizację jego „fazy rozwojowej”, począwszy od stycznia 1988 roku. Wypowiedzi te były sprzeczne z twardym stanowiskiem ministra. Na tym tle doszło do konfliktu obu polityków, zakończonego dymisją Simitisa.

W połowie 1988 roku Papandreu zaczął wyraźnie tracić inicjatywę i kontrolę nad wydarzeniami. Opozycja nieustannie wysuwała przeciwko niemu i jego współpracownikom różnego rodzaju oskarżenia. W mediach coraz częściej pojawiały się informacje o aferach gospodarczych (m.in. afera Banku Krety) i korupcyjnych, w które mieli być zamieszani ministrowie z PASOK. Premierowi zarzucono nielegalne założenie podsłuchu telefonicznego nie tylko jego rywalom politycznym, ale nawet partyjnym kolegom.

Popularności Papandreu najbardziej zaszkodził jednak skandal w jego życiu osobistym. Po 38 latach małżeństwa, siedemdziesięcioletni Papandreu postanowił rozwieść się i poślubić młodziutką stewardesę Dimitrię Liani. Sympatia Greków cały czas była pod stronie Margaret Papandreu.

Jak można się było spodziewać, wszystko to wywarło niekorzystny wpływ na wynik wyborów w 1989 roku. PASOK nie poniósł wprawdzie druzgocącej porażki, jednak stracił większość w parlamencie na rzecz prawicowej partii Nowa Demokracja i przez cztery lata był zmuszony pozostawać w opozycji. W 1991 roku Papandreu i jego trzem ministrom wytoczono proces sądowy, stawiając zarzut udziału w aferze Banku Krety. Były premier odmówił udziału w procesie utrzymując, iż został on zorganizowany wyłącznie w celach politycznych. Osądzono go in absentia, bez udziału obrońcy. Został oczyszczony z zarzutów, zaś dwóch ministrów otrzymało niskie wyroki.

Brak sukcesów gospodarczych prawicowych rządów, próby rehabilitacji członków junty „czarnych pułkowników” i nowe afery korupcyjne umożliwiły socjalistom powrót do władzy jesienią 1993 roku. PASOK uzyskał 46,8 proc. głosów, zdobywając 170 mandatów. Oczyszczony z zarzutów, lecz sterany wiekiem i schorowany Papandreu, po raz trzeci objął ster rządów.

Ostatni okres jego rządów przebiegał pod znakiem ostrych napięć w stosunkach z nowo powstałą Macedonią, Albanią i Turcją. Do pewnej poprawy stosunków z sąsiadami doszło dopiero w 1995 roku. Rząd próbował uporać się z występującymi nadal problemami gospodarczymi (bezrobocie, dwucyfrowa inflacja, deficyt budżetowy). Wprowadzono dyscyplinę finansową i niepopularne wśród Greków reformy podatkowe. Wskaźnik inflacji w 1995 roku spadł, co prawda, do 8 proc., ale bezrobocie nadal utrzymywało się na poziomie powyżej 10 proc.

W styczniu następnego roku Papandreu ze względów zdrowotnych zrezygnował z funkcji premiera. Zmarł na atak serca 23 czerwca 1996 roku w wieku 77 lat.

Próba oceny

Długi, trwający 10 lat, okres rządów (z przerwą w latach 1989-93), umożliwił Andreasowi Papandreu i jego współpracownikom dokonanie wszechstronnych zmian politycznych, gospodarczych i społecznych zarówno w kraju, jak i na arenie międzynarodowej.

Program polityczny i gospodarczy, które wyniósł PASOK i jego jako premiera do władzy w 1981 r. był bez wątpienia radykalny i daleko idący. Dziś ciężko wyobrazić sobie którąkolwiek z europejskich partii socjaldemokratycznych głoszącą podobne postulaty. Przeprowadzono szereg znaczących reform społecznych. Powszechne wówczas w Grecji, konserwatywne podejście do praw kobiet, radykalnie zmieniono poprzez wprowadzenie ślubów cywilnych, umożliwienie rozwodów i zrównanie w sferze pracy i zarobków. Upowszechniono dostęp do edukacji, a analfabetyzm stał się zjawiskiem marginalnym. Przeciętna długość życia w Grecji dorównała takim krajom jak USA czy Wielka Brytania.
Na uznanie zasługuje odwaga Papandreu w stosunkach z bardzo silnym w Grecji Kościołem prawosławnym. Masowe wywłaszczenie gruntów kościelnych z dzisiejszej perspektywy wydaje się nam, przyzwyczajonym do uprzywilejowanej pozycji Kościoła katolickiego w Polsce, zgoła czymś z pogranicza political fiction.

Gorzej wypada ocena poczynań rządów Papandreu w sferze gospodarki i ekonomii. Wiele interesujących, nowatorskich pomysłów, w tym nawet te, które przybrały kształt ustaw, pozostało niestety na papierze. Wydaje się, że zbyt wielki nacisk kładziono na niezbyt skuteczną walce z inflacją, kosztem wzrostu wynagrodzeń. W efekcie dochodziło do licznych strajków na tle płacowym. Na szczęście podwyżki płac do których doszło, dotyczyły głownie grup gorzej uposażonych. Podwyższono także poziom dochodów emerytów, dawniej żyjących w niedostatku. Nawracające problemy z bilansem płatniczym były spowodowane czynnikami zewnętrznymi m.in. spadkiem dochodów z transferów robotników zatrudnionych za granicą. Uboga w surowce naturalne i stosunkowo słabo uprzemysłowiona Grecja była i nadal jest uzależniona od importu i szczególnie narażona na wzrost cen na rynkach światowych. Nie można raczej zarzucić rządom Papandreu, że nadmiernie fetyszyzowały deficyt budżetowy. Ochrona zdrowia, oświata i świadczenia socjalne należały bowiem do priorytetowych dziedzin, na które nie szczędzono nakładów. Polityka podatkowa słusznie stanowiła instrument pozyskiwania dodatkowych środków na wymienione cele społeczne.

Polityka zagraniczna za czasów Papandreu nacechowana była determinacją w realizacji interesów narodowych. To co nie dziwi w przypadku takiego państwa jak Francja, w przypadku niespełna 10-milionowej Grecji musi budzić uznanie. Kraj ten, co prawda, pozostał w strukturach EWG i NATO, lecz nieustannie akcentował własne, odrębne stanowisko w wielu kwestiach. Spełniono obietnicę likwidacji amerykańskich baz wojskowych. Wbrew USA i innym sojusznikom utrzymywano wręcz przyjacielskie stosunki z państwami Europy wschodniej i światem arabskim. Do zasług Papandreu należy też zaliczyć pewną normalizację napiętych stosunków z niektórymi sąsiadami: Albanią, Macedonią oraz - choć nie do końca - z Turcją.

Papandreu kierował PASOK w sposób dość autorytarny, a zarazem chaotyczny. Dopiero 10 lat po powstania odbył się pierwszy kongres partii. Nie dołożono wystarczających wysiłków, by zapewnić trwałą bazę społeczną dla stanowczych działań reformatorskich. Nie podjęto też poważnej próby zawarcia umowy społecznej ze związkami zawodowymi. Nie udało się ożywić sektora spółdzielczego. W drugiej połowie lat 80. PASOK praktycznie porzucił swój radykalny program reform.

Niezwykle trudno jednoznacznie ocenić 10 lat rządów Andreasa Papandreu. Jedno wszak jest pewne - „era Papandreu” trwale odmieniła oblicze współczesnej Grecji, która powoli wyszła z zacofania i stała się krajem stosunkowo nowoczesnym.

Bibliografia:
Brzeziński A., „Grecja”, Warszawa 2002
Kowalik T., „Systemy gospodarcze. Efekty i defekty reform i zmian ustrojowych”, Warszawa 2005
Krasuski J., „Europa Zachodnia po II Wojnie Światowej. Dzieje polityczne” , Poznań 1990
Koszel B., Żerko St., „Słownik polityków XX wieku”, Poznań 1996

Waldemar Chamala

Tekst ukazał się w miesięczniku "Dziś. Przegląd Społeczny" nr 10 (193)/06.

Dawid Kański: Komentarz do wyborów prezydenckich w USA

Xavier Woliński: Baśń o „sprawczości”

Aleksander Radomski: Goździki, które zasiały zmiany

Bartłomiej Zindulski: Lewicowa alternatywa Sahry Wagenknecht

Witold Sawicki: Walka z nowotworem, na osobistym przykładzie

Michał Peno: Praxis po hiszpańsku

Waldemar Chamala: Era Papandreu

lewica.pl w telefonie

25 listopada: